تاثیر نماز بر کاهش افسردگی

حضرت علی (ع) می فرماید :  

"خداوند هر گاه خیری بر بنده اش بخواهد، به او کم خوابی، کم خوری و کم حرفی را تلقین می کند."

در قسمت قبل از تأثیر نماز بر بهداشت خواب صحبت کردیم. حال در ادامه همان موضوع باید گفت که دانش پزشکی ظرف چند دهه اخیر، موفق به کشف مهمی پیرامون خواب شده است و آن کشف، بخشی مهم در طول خواب انسان، به نام خواب  REM بوده است( خواب از دو مرحله ی خواب عمیق و خواب REM تشکیل شده است که به طور یک در میان در طی شب حاصل می شوند).

پس از آن که حدود 45 دقیقه از خواب رفتن انسان گذشت، مرحله  REM آغاز می شود و برای مدت کوتاهی (حدود 10 تا 15 دقیقه) ادامه می یابد.

در طول مرحله REM ، به طرز اسرار آمیزی تمام عضلات اسکلتی بدن از کار می افتد و شخص کاملاً بی حرکت می شود و نوار مغزی شخص به جای حالت خواب ، حالت بیداری کامل را نشان می دهد، طوری که در این حالت مغز از فعالیت بالایی برخوردار است.

در طی مرحله ی REM ، درجه حرارت بدن و ضربان قلب به طور غیر منتظره ای بالا می رود و حرکات سریعی در چشم های فرد دیده می شود که علت نامگذاری این مرحله نیز می باشد(مرحله حرکات سریع چشم:  RAPID  EYE  MOVEMENT). چنانچه شخص را در این حالت بیدار کنیم به احتمال بسیار قوی، ابراز می کند که در حال خواب دیدن بوده است.

امروزه دانش پزشکی به اثبات رسانده که یکی از علائم مهم در بیماری افسردگی، افزایش مدت خواب  REM نسبت به میزان طبیعی است.

روش درمانی جدید برای بیماران افسرده ، بیدار نگه داشتن آنها ، برای کاهش میزان REM می باشد.

زمان نماز صبح که در آیه ی 78 سوره مبارکه " اسراء" با عنوان " إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُودًا " از آن نام برده شده است* و مورد تأکید فراوان می باشد، به گونه ای قرار گرفته است که سبب کاهش قابل ملاحظه میزان خواب REM در اشخاص می شود.

مرحله REM پس از 10 تا 15 دقیقه متوقف می شود و پس از آن در طول خواب و به طور دوره ای و به طور منظم تکرار می شود . با این وجود کل دوران REM در طول یک خواب 8 ساعتی در اشخاص طبیعی، 90 دقیقه خواهد بود و قسمت اعظم آن در ساعات نزدیک به صبح به وقوع می پیوندد.

امروزه دانش پزشکی به اثبات رسانده که یکی از علائم مهم در بیماری افسردگی، افزایش مدت خواب  REM نسبت به میزان طبیعی است، طوری که شخص افسرده بیشتر از سایر اشخاص خواب می بیند، یعنی زمان بیشتری را در مرحله  REM به سر می برد.

از این جهت یک مبنای مهم در تولید داروهای ضد افسردگی، کاهش مرحله  REM از خواب می باشد، از جمله داروهای ضد افسردگی سه حلقه ای.

علاوه بر این یک روش درمانی جدید برای بیماران افسرده ، بیدار نگه داشتن آنها ، برای کاهش میزان REM می باشد.

زمان نماز صبح که در آیه ی 78 سوره مبارکه " اسراء" با عنوان " إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُودًا " از آن نام برده شده است* و مورد تأکید فراوان می باشد، به گونه ای قرار گرفته است که سبب کاهش قابل ملاحظه میزان خواب REM در اشخاص می شود.

همانطور که خواندید قسمت اعظم خواب REM در حوالی صبح به وقوع می پیوندد و چنانچه شخص خود را ملزم به بیداری صبحگاهی کند، در حقیقت جلوی ورود خود به مرحله قابل توجهی از خواب REM را گرفته است.

لذا بیداری صبحگاهی برای نماز، خود به تنهایی می تواند به عنوان دارویی در پیشگیری از افسردگی و حتی درمان آن مطرح باشد.

لازم به توضیح است که خواب  REM در حد متعادل برای حفظ سلامت و رفع خستگی لازم است، اما زیادی آن منجر به مشکلات مختلفی از جمله افسردگی می شود و نقش نماز به عنوان متعادل کننده میزان  REM مشهود است.

پی نوشت:

*آیه ی 78 سوره اسراء:

أَقِمِ الصَّلاَةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّیْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کَانَ مَشْهُودًا

آب در آموزه‌های دینی

آب به عنوان حلال و محیط انتقال مواد در بدن، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و بدون آن فعالیت‌های زیستی جانداران انجام نمی‌گیرد. بیشترین میزان آب بدن در سلول‌ها می‌باشد و تنها 5 درصد در خون موجود است.

آب در بدن، مواد خوراکی و موادی را که باید دفع شوند جابجا می‌کند. اکسیژن هوا به وسیله هموگلوبین خون از شش‌ها به سلول‌های بدن می‌رسد. غذایی که مصرف می‌کنیم در محیط آبی گوارش می‌شود و فرآورده‌های گوارشی آن به وسیله خون به تمام سلول‌های بدن می‌رسند. اگر آب نباشد بدن یک حجم شکننده و سخت است.

آب خاصیت ضربه‌گیری دارد و با ایجاد حالت ارتجاعی از اندام‌های داخلی محافظت می‌کند.

آب تنها ماده‌ای است که در طبیعت در شرایط عادی به سه حالت جامد، مایع و بخار یافت می‌شود.

همچنین بیشترین واکنش‌های شیمیایی، کاربرد آزمایشگاهی و صنعتی نیز در محلول‌های آبی صورت می‌گیرند.

منشاء آب

حضرت علی (ع) می فر مایند:  «آب بهترین نوشیدنی در دنیا و آخرت است.»

در سوره واقعه آیات 68 و 69 آمده است: «آیا به آبی که می‌نوشید اندیشیده‌اید؟»آیا شما آن را از ابر نازل می‌کنید یا ما نازل می‌کنیم؟

این آیات وجود انسان را در برابر یک سلسله سوال‌ها قرار می‌دهد. در واقع می‌گوید: آیا هرگز درباره این آبی که مایه حیات شما است و پیوسته آن را می‌نوشید، فکر کرده‌اید؟ چه کسی به آفتاب فرمان می‌دهد بر سطح اقیانوس‌ها بتابد و از میان آب‌های شور و تلخ، تنها ذرات آب خالص و شیرین و پاک از هر گونه آلودگی را جدا ساخته و به صورت بخار به آسمان بفرستد؟ که این بخارها به صورت قطرات باران نرم و ملایم، آهسته و پی در پی بر سرزمین‌ها فرود آید.

امام صادق (ع) می‌فرمایند: «در حمام آب سرد نخورید، چون معده را خراب می‌کند.»

در آیات فوق فقط به آب نوشیدنی تکیه شده و از تأثیر آن در مورد حیات حیوانات و گیاهان سخنی به میان نیامده، که علت آن اهمیت فوق‌العاده آب برای حیات خود انسان است. البته در آیات دیگر به موضوع زراعت اشاره شده است.

در ادامه در آیه 72 سوره واقعه آمده است: «اگر بخواهیم، این آب گوارا و شیرین را به صورت تلخ و شور قرار می‌دهیم، پس چرا شکر این نعمت بزرگ را به جا نمی‌آورید؟».

در روایتی از پیامبر اکرم (ص) می‌خوانیم: هنگامی که حضرت آب می‌نوشید، می‌فرمود: «حمد برای خداوندی که به رحمتش ما را از آب شیرین و گوارا سیراب کرد و آن را به خاطر گناهانمان شور و تلخ قرار نداد.».

خواص آب‌ها از منظر آیات و روایات

قبل از این که روایاتی دیگر در مورد آب بیان کنیم، جالب است بدانیم که این سخنان و سفارش‌ها حدود 1400 سال پیش در محیطی که از تمدن و بهداشت خبری نبود و بشر هنوز میکروب‌ها و عوامل بیماری‌زا را کشف نکرده بود و به نقش و اهمیت غدد اصلی بدن و ترشحات آن‌ها آگاهی نداشت، از سوی پیشوایان دینی بیان شده که خود گواه روشنی است بر این که سخنانی این چنین بزرگ و سازنده، که هیچ گاه رنگ کهنگی به خود نمی‌گیرد، جز از طریق وحی الهی ممکن نیست.

آب باران

در قرآن کریم سوره (ق) آیه 9 آمده است: «و از آسمان آبی مبارک نازل کردیم».

در بحارالانوار آمده است که آب باران، آبی مبارک است، به خصوص آب باران در ماه نیسان (نیسان: ماه دوم از فصل بهار است) که بعد از گذشت 23 روز از نوروز آغاز و تا سی روز ادامه می‌یابد. باران بهاری همان گونه که موجب حیات و تحول در نباتات و حیوانات می‌گردد، در انسان نیز منشاء تحول و سلامتی است.

در سوره فرقان آیه 48 آمده است: «و از آسمان آبی طاهر و پاک و پاک کننده فرو فرستادیم.».

حضرت علی (ع) می‌فرمایند : «از آب آسمان بنوشید، چرا که بدن را پاکیزه و بیماری‌ها را رفع می‌کند. ».

امام صادق (ع) می‌فرمایند: «به سه نفس آب نوشیدن بهتر از یک نفس است

آب‌هایی که به صورت باران، برف و تگرگ و مانند آن از آسمان فرو می‌بارند پاکیزه‌ترین آب‌ها در طبیعت هستند، زیرا آن‌ها آب‌های مقطر هستند و خداوند این نوع آب‌ها را در قرآن به عنوان آب پاک و پاک‌کننده معرفی می‌نماید. اگرچه همین آب در فضای آلوده شهری و صنعتی کم و بیش به وسیله غبار و گازهای مسموم هوا آلوده می‌شود، ولی اگر بعد از باران اولیه جمع شود، بهترین آب پاک، طاهر و پاک‌کننده خواهد بود.

آب زمزم

از مهم‌ترین نقش‌های آب در زندگی انسان، درمان برخی از بیماری‌هاست. در این مورد تنها دو روایت در خصوص ویژگی آب زمزم بیان می‌کنیم:

حضرت علی (ع) به نقل از پیامبر (ص) می‌فرمایند: «آب زمزم به نیت هر دردی نوشیده شود شفاست.».

همچنین می‌فرمایند: «آب زمزم بهترین آب روی زمین است.».

آب گرم

«هر وقت کسی از شما داخل حمام شد، سه کف (منظور آبی که در کف دست جمع شود) از آب گرم بنوشد که شفافیت صورت را زیاد می‌کند و درد بدن را از بین می‌برد.».

آب سرد

حضرت علی (ع) می‌فرمایند: «بر مریض تب دار آب سرد بریزید (پاشویه کنید) زیرا حرارت بدن را کاهش می‌دهد.».

«دو چیز سبب اصلاح و سلامت بدن می‌شود: خوردن انار، نوشیدن آب خنک.».

همچنین امام صادق (ع) می‌فرمایند: «در حمام آب سرد نخورید، چون معده را خراب می‌کند.».

 

بهترین روش آب خوردن

امام صادق (ع) می‌فرمایند: «به سه نفس آب نوشیدن بهتر از یک نفس است. پسندیده نیست که انسان همانند شتر و چهارپایان آب بنوشد.».

آبی که به آرامی و شبیه مکیدن نوشیده شود، دارای خواص زیر خواهد بود:

- آب با ترشحات بزاق آغشته شده و در هضم غذا مؤثرتر خواهد بود.

- موقع نوشیدن، آب با هوا مخلوط نمی‌شود و بنابراین معده درد نمی‌گیرد.

- نوشنده آب، احساس لذت بیشتری می‌کند.

نکاتی برای مصرف آب

حدود 60 درصد وزن بدن ما را آب تشکیل می‌دهد. بدن روزانه مقدار زیادی آب از طریق ادرار، مدفوع، تعریق و بازدم از دست می‌دهد.

در برخی موارد سرعت از دست رفتن آب بیشتر می‌شود، مانند بیماری، زندگی در ارتفاعات، آب و هوای خشک، ورزش، مسافرت با هواپیما، عدم مصرف یک وعده غذا (مانند نخوردن صبحانه) و نوشیدن مقدار زیادی قهوه یا چای (باعث ادرار زیاد می‌شود) بنابراین رعایت نکات زیر از کمبود آب بدن جلوگیری می‌کند:

* هرگاه تشنه شدید، سریع آب بنوشید. تشنگی نشانه خوبی از کم آبی است، اما اطمینان بخش نیست. اگر بیمارید یا ورزش می‌کنید و یا در ارتفاع بالا به سر می‌برید، بیش از حد معمول به مایعات نیاز دارید؛ حتی اگر احساس تشنگی نکنید.

* نوشیدن منظم آب.

* نوشابه، چای و قهوه را به جای آب مصرف نکنید.

* روشن بودن رنگ ادرار، نشانه مناسب بودن آب بدن است. در صورت تیره بودن آن، کلیه‌ها مواد زائد را در حجم کمی از آب تغلیظ کرده‌اند.

* روزانه 6 تا 8 لیوان آب (مایعات) برای بدن لازم است. اگر حدود 30 دقیقه قبل از صرف غذا 1 تا 2 لیوان آب بنوشید، به کم شدن اشتها و کنترل وزن خود کمک می‌کنید. اما بهتر است همراه غذا یا بلا فاصله پس از آن، از نوشیدن آب یا دیگر مایعات خودداری کنید. نوشیدن مایعات همراه غذا شیره معده را رقیق و کم تأثیر می‌کند و در نتیجه هضم غذا سخت خواهد شد

تغذیه در قرآن و حدیث

تغذیه در قرآن و حدیث(1)

قرآن :

1 - از روزی خدا بخورید و بیاشامید و در زمین به فساد و فتنه انگیزی نپردازید. (بقره - 60)

2 - از آنچه خدا روزی شما قرار داده است، حلال و پاکیزه بخورید. (مائده - 88)

احادیث:

1 - نیاز طبیعی هر فرد :

امام باقر (ع): خدای بزرگ آدمی را میان تهی (دارای شکم) آفرید و ناگزیز خوراک و آب می خواهد.(کافی – 287/6)

درباره این سخن حضرت موسی (ع) که در قرآن کریم نقل شده است: « پروردگارا من به هر خیری که برایم بفرستی نیازمندم» ، امام صادق (ع) فرمود : خوراک خواست که به آن نیازمند بود. (بحار – 313/66)

2 - انواع خوراکی ها :

امام صادق (ع) : آنچه از زمین بیرون می آید و خوردن آن بر انسان روا و حلال است سه گونه خوراکی است:

گونه ی اول دانه های گیاهی از گندم، جو، برنج، نخود و کنجد  و دیگر دانه های روغنی و سایر دانه ها را شامل می شود. هر دانه ای که بتواند خوراک انسان شود و به او نیرو بخشد، خوردنش حلال است و هر چه در آن زیانی برای بدن انسان وجود داشته باشد خوردن آن حرام است، جز در حال ضرورت.

 امام صادق (ع): آنچه نوشیدن آن حلال است که زیاد آن عقل را دگرگون نسازد و آنچه زیاد آن چنین باشد، نوشیدن اندک آن نیز حرام است.

گونه دوم میوه هایی است که از زمین به دست می آید و برای انسان خاصیت غذایی دارد و با خوردن آن نیرومند می شود که خوردن همه آنها حلال است. آنچه به بدن آدمی زیان برساند ، خوردنش حرام است.

گونه سوم انواع تره بارها، سبزی ها و رستنی های دیگر است که خوردن آنها خاصیتی برای آدمی دارد و خوراکی است برای او، که مصرف آنها حلال است و خوردن گونه هایی که برای آدمی زیان بخش است، همچون گیاهان سمی و خرزهره حرام است.

اما آنچه از گوشت جانواران خدا خوردن آنها را حلال دانسته است، گوشت گاو، گوسفند، شتر، پرندگان و گوشت جانوران وحشی که دندان تیز و چنگال درنده ندارند.

آنچه از تخم پرندگان خوردنشان حلال است، ‌تخم هایی است که شکل دو سر آن با یکدیگر تفاوت داشته (بیضی شکل) باشد.

 امام صادق (ع): مؤمن ، با شکم گرسنه از خانه خویش بیرون نرود، که این کار بر عزت و کرامت او می افزاید.

از شکار دریایی، خوردن گوشت ماهی  هایی حلال است که سطح بدن آنها را فلس هایی پوشانده باشد.

آنچه نوشیدن آنها حلال است، آن است که زیاد آن عقل را دگرگون نسازد و آنچه زیاد آن چنین باشد، نوشیدن اندک آن نیز حرام است.

3 - عزت اجتماعی و خوراک :

امام صادق (ع): بر مؤمن لازم است که پیش از خوردن طعام (یعنی با شکم گرسنه) از خانه خویش بیرون نرود، که این بر عزت و کرامت او می افزاید.(بحار- 341/66)

4 - افزایش نیازمندی به هنگام سالخوردگی :

امام سجاد (ع): خدایا بر محمد و آل محمد(ص) درود فرصت و گسترده ترین روزی خویش را بر من در ایام سالخوردگی مقرر فرما و بیشترین نیروی خودت را در ایام درماندگی بهره ی من ساز. (صحیفه سجادیه-135)

تأثیر تغذیه بر اخلاق

در روایات متعددى مى خوانیم : یکى از شرایط استجابت دعا پرهیز از غذاى حرام است؛ از جمله، در حدیثى آمده است که شخصى نزد پیامبر صلى الله علیه و آله آمد و عرض کرد: «احب ان یستجاب دعائى؛ دوست دارم دعاى من مستجاب شود!» پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: «طهر ماکلک ولاتدخل بطنک الحرام ، غذاى خود را پاک کن و از غذاى حرام پرهیز نما!»

همین معنى از همان بزرگوار با تعبیر دیگرى آمده است، مى فرماید: «من احب ان یستجاب دعائه فلیطیب مطعمه و مکسبه; کسى که دوست دارد دعایش مستجاب شود، طعام و کسب خود را از حرام پاک کند!»

با توجه به این که در حدیثى از امام صادق علیه السلام مى خوانیم: «ان الله لایستجیب دعاء بظهر قلب قاس; خداوند دعایى را که از قلب قساوتمند برخیزد مستجاب نمى کند!» مى توان نتیجه گرفت که غذاى ناپاک و حرام، قلب را تاریک و قساوتمند مى کند; و به همین دلیل، دعاى حرام خواران مستجاب نمى شود و از اینجا به رابطه نزدیکى که در میان ناپاکى درون و تغذیه حرام وجود دارد، مى توان پى برد.

در حدیث معروف امام حسین علیه السلام در روز عاشورا آمده است که بعد از ایراد آن سخنان داغ و پر محتوا و گیرا در برابر لشکر لجوج و قساوتمند کوفه، هنگامى که ملاحظه کرد آنها حاضر به سکوت و گوش دادن به سخنانش نیستند، فرمود: (آرى! شما حاضر به شنیدن سخن حق نیستید زیرا ملئت بطونکم من الحرام فطبع الله على قلوبکم; شکمهاى شما از غذاهاى حرام پر شده است، در نتیجه خداوند بر دلهاى شما مهر زده است (و هرگز حقایق را درک نمى کنید!)»

2- در روایات دیگرى آمده است; که رابطه اى در میان خوردن غذاى حرام و عدم قبول نماز و روزه و عبادات، وجود دارد; از جمله، در حدیثى از پیامبراکرم صلى الله علیه و آله مى خوانیم: «من اکل لقمة حرام لن تقبل له صلوة اربعین لیلة، و لم تستجب له دعوة اربعین صباحا و کل لحم ینبته الحرام فالنار اولى به و ان اللقمة الواحدة تنبت اللحم; هرکسى لقمه اى از غذاى حرام بخورد تا چهل شب نماز او قبول نمى شود،و تا چهل روز دعاى او مستجاب نمى گردد; و هر گوشتى که از حرام بروید، آتش دوزخ براى آن سزاوارتر است; و حتى یک لقمه نیز باعث روییدن گوشت مى شود!»

بدیهى است براى قبولى نماز، شرایط زیادى لازم است، از جمله حضور قلب و پاکى دل، اما غذاى حرام پاکى قلب و صفاى دل را از انسان مى گیرد.

3- در روایات متعدد دیگرى از پیامبراکرم صلى الله علیه و آله و امامان معصوم علیهم السلام آمده است که: «من ترک اللحم اربعین صباحا ساء خلقه;کسى که چهل روز گوشت را ترک کند، اخلاق او بد مى شود!»

از این احادیث بخوبى استفاده مى شود که در گوشت ماده اى است که اگر براى مدت طولانى از بدن انسان قطع شود،در روحیات و اخلاق او اثر مى گذارد،و کج خلقى و بد اخلاقى به بار مى آورد.

البته استفاده زیاد از گوشت حیوانات نیز در بعضى از روایات مزموم شمرده شده، ولى از ترک آن براى مدت طولانى نیز در بسیارى از روایات نهى شده است.

4- در روایات زیادى که در کتاب «اطعمه و اشربه » آمده است، رابطه اى میان بسیارى از غذاها و اخلاق خوب و بد، بیان گردیده به عنوان نمونه:

در حدیثى از رسول خدا صلى الله علیه و آله مى خوانیم: «علیکم بالزیت فانه یکشف المرة .... و یحسن الخلق; بر شما لازم است که از زیت (زیت به معنى روغن زیتون  یا هرگونه روغن مایع است) استفاده کنید، زیرا صفرا را از بین مى برد... و اخلاق انسان را نیکو مى کند!»

5- در حدیثى از امام صادق علیه السلام مى خوانیم: که از کلام پیامبر صلى الله علیه و آله چنین نقل مى کند «من سره ان یقل غیظه فلیاکل لحم الدراج; کسى که دوست دارد خشم او کم شود گوشت دراج را بخورد!» (دراج پرنده‏اى است‏شبیه به کبک که گوشت لذیدى دارد)

از این تعبیر بخوبى استفاده مى شود که رابطه اى میان تغذیه و خشم و بردبارى وجوددارد.

6- در روایت مشروحى از تفسیر عیاشى از امام صادق علیه السلام نقل شده درباره این که چرا خداوند خون را حرام کرده مى فرماید: «و اما الدم فانه یورث الکلب و قسوة القلب و قلة الرافة و الرحمة لا یؤمن ان یقتل ولده و والدیه ....; این که خداوند خوردن خون را حرام کرده به خاطر آن است که سبب جنون و سنگدلى و کمبود رافت و مهربانى مى شود ... تا آنجا که ممکن است فرزند و یا پدر و مادرش را به قتل برساند!»

در بخش دیگرى از این روایت مى فرماید: «و اما الخمر فانه حرمها لفعلها و فسادها وقال ان مدمن الخمر کعابد الوثن و یورث ارتعاشا و یذهب بنوره و یهدم مروته; و اما شراب، خداوند آن را به خاطر تاثیر و فسادش حرام کرده است و فرمود شخص دائم الخمر مانند بت پرست است بدنش لرزان مى شود، و نور (معنویت) او را از بین مى برد، و شخصیت او را ویران مى سازد!»

7- در روایات متعددى که در کافى درباره انگور  آمده است رابطه میان خوردن انگور و برطرف شدن غم و اندوه دیده مى شود; از جمله، در حدیثى از امام صادق علیه السلام مى خوانیم: «شکى نبى من الانبیاء الى الله عزوجل الغم فامره الله عزوجل باکل العنب; یکى از پیامبران الهى از غم و اندوه (و افسردگى) به پیشگاه خداوند متعال شکایت کرد; خداوند متعال به او دستور داد که انگور بخورد!»

این حدیث تاکید بیشترى است بر مساله ارتباط تغذیه با مسائل اخلاقى.

8- در احادیث متعددى نیز رابطه خوردن انار  و از میان رفتن وسوسه هاى شیطانى و به وجود آمدن نورانیت قلب دیده مى شود; از جمله، در حدیث معتبرى از امام صادق علیه السلام آمده است که مى فرمود: «من اکل رمانة على الریق انارت قلبه اربعین یوما; کسى که یک انار را ناشتا بخورد، چهل روز قلبش را نورانى مى کند.»

9- در روایت متعددى در باب «خوردن » تعبیراتى دیده مى شود که همه نشانه ارتباط تغذیه با روحیات و مسائل اخلاقى است; از جمله، در حدیثى از رسول خدا صلى الله علیه و آله مى خوانیم که به جعفر (ابن ابى طالب)علیهماالسلام فرمود: «یا جعفر کل السفرجل فانه یقوى القلب و یشجع الجبان; اى جعفر! « به  » بخور قلب را تقویت مى کند و ترسو را شجاع مى سازد!»

10- در بعضى از احادیث رابطه میان غذاى اضافى و سنگدلى و قساوت و عدم پذیرش موعظه دیده مى شود; از جمله، در کتاب «اعلام الدین » از پیغمبر اکرم نقل شده که فرمود: «ایاکم و فضول المطعم فانه یسم القلب بالقسوة و یبطى ء بالجوارح عن الطاعة و یصم الهمم عن سماع الموعظة; از غذاى اضافى بپرهیزید که قلب را پر قساوت مى کند و از اطاعت حق تنبل مى سازد و گوش را از شنیدن موعظه کر مى نماید!»

فضول الطعام (غذاى اضافى) ممکن است اشاره به پرخورى باشد یا غذاهاى باقى مانده و فاسد شده، و در هر حال از رابطه تغذیه و مسائل اخلاقى خبر مى دهد.

همین معنى در بحارالانوار از بعضى از روات اهل سنت از پیغمبراکرم صلى الله علیه و آله نقل شده است.

از این حدیث بخوبى استفاده مى شود کهغذاى اضافى سه پیامد سوء دارد: قساوت مى آورد; انسان را در انجام عبادات و طاعات تنبل مى کند; و گوش شنوا را در برابر مواعظ از انسان مى گیرد!

این مطلب کاملا محسوس است که وقتى انسان غذاى زیاد و سنگین مى خورد عبادات را به زحمت به جا مى آورد و نشاطى براى عبادت ندارد بعکس هنگامى که غذاى ساده و کم مى خورد قبل از اذان صبح بیدار است نشاط دارد و حالت مطالعه و عبادت دارد.

همچنین به تجربه رسیده است هنگامى که انسان روزه مى گیرد رقت قلب پیدا مى کند و آمادگى بیشتر براى شنیدن مواعظ در او حاصل مى شود; بعکس هنگامى که شکم پر است فکر انسان درست کار نمى کند و خودش را از خدا دور مى بیند.

11- در احادیث اسلامى در ارتباط نوشیدن عسل با صفاى قلب، از امیرمؤمنان على علیه السلام مى خوانیم: «العسل شفاء من کل داء و لا داء فیه یقل البلغم و یجلى القلب; عسل  شفاى تمام بیماریها است و در آن بیمارى نیت بلغم را کم مى کند و قلب را صفا مى بخشد.»

نتیجه:

از مجموع آنچه در بالا آوردیم و روایات فراوان دیگر که ذکر آنها به طول مى انجامد بخوبى استفاده مى شود که رابطه نزدیکى میان تغذیه و روحیات و اخلاقیات وجود دارد، هرگز نمى گوئیم غذاها علت تامه براى اخلاق خوب یا بد است، بلکه همین اندازه مى دانیم که طبق روایات بالا یکى از عوامل زمینه ساز پاکى و اخلاق، تغذیه است هم از نظر نوع غذاها و هم از نظر حلال و حرام بودن آنها.

دانشمندان امروز نیز معتقدند بسیارى از پدیده هاى اخلاقى به خاطر هورمونهائى است که غده هاى بدن تراوش مى کند و تراوش غده ها رابطه نزدیکى با تغذیه انسان دارد; بر همین اساس، بعضى معتقدند که گوشت هر حیوانى حاوى صفات آن حیوان است، واز طریق غده ها و تراوش آنها در اخلاق کسانى که از آن تغذیه مى کنند اثر مى گذارد. گوشت درندگان انسان را درنده خو مى کند، و گشت خوک صفت بى بندوبارى جنسى را که از ویژگیهاى این حیوان است به خورنده آن منتقل مى سازد.

این از نظر رابطه طبیعى و مادى است، از نظر رابطه معنوى نیز آثار خوردن غذاى حرام غیر قابل انکار است، غذاى حرام قلب را تاریک و روح را ظلمانى مى کند و فضائل اخلاقى را ضعیف مى سازد.

این سخن با ذکر یک داستان تاریخى که مورخ معروف مسعودى در «مروج الذهب » آورده پایان مى دهیم:

او از «فضل بن ربیع » نقل مى کند که «شریک ابن عبدالله » روزى وارد بر «مهدى » خلیفه عباسى شد، مهدى به او گفت باید حتما یکى از سه کار را انجام دهى، شریک سؤال کرد کدام سه کار؟ گفت یا قضاوت را از سوى من بپذیرى و یا تعلیم فرزندم را برعهده بگیرى، و یا غذائى (با ما) بخورى! شریک فکرى کرد و گفت سومى از همه آسانتر است، مهدى او را نگهداشت و به آشپز گفت انواعى از خوراک مغز آمیخته با شکر و عسل براى او فراهم ساز.

هنگامى که «شریک » از آن غذاى بسیار لذیذ و (طبعا حرام) فارغ شد، آشپز رو به خلیفه کرد و گفت این پیرمرد بعد از خوردن این غذا هرگز بوى رستگارى را نخواهد دید! فضل ابن ربیع مى گوید مطلب همین گونه شد، و شریک ابن عبدالله بعد از این ماجرا هم به تعلیم فرزندان آنها پرداخت و هم منصب قضاوت را از سوى آنها پذیرفت.

منبع : کتاب اخلاق در قرآن کریم آیه الله مکارم شیرازی، جلد اول صفحه 149

تغذیه در آ‌موزه های دینی؛ برنامه غذایی و آداب تغذیه

حضرت علی (‌ع) می ‌فرمایند: "هر کس در دل خود‌، درخت علاقه به انواع غذا‌ها را بکارد‌، میوه انواع بیماری ‌ها را از آ‌ن می‌ چیند."

دین مقدس اسلام که برای تامین سعادت مردم از سوی خداوند متعال آ‌مده همیشه دنیا و آ‌خرت انسان را مد نظر قرار داده است. پیشوایان دینی ما نیز از یک سو مردم را با امور معنوی و عبادی و از سوی دیگر با عوامل تندرستی، بهداشت و بهره‌برداری از لذایذ حلال و مشروع و... آ‌شنا کرده‌اند.

نخستین نکته در رعایت دستورات بهداشتی درباره تغذیه، توجه به این حقیقت است که در نظام آ‌فرینش "خوردن" ابزاری برای زندگی است و نه زندگی ابزاری برای "خوردن". چنانچه در حکمتی منسوب به حضرت علی (ع) آ‌مده است: "زندگی را برای خوردن مخواه‌، بلکه خوردن را برای زندگی بخواه."

بسیاری از مردم، سلامت‌، شادابی و زندگی خود را فدای شکم  می‌ کنند‌، از این رو توجه به اینکه "چه، چگونه و چه مقدار بخورند" ندارند و گرفتار انواع بیماری‌ ها می ‌شوند.

حضرت علی (‌ع) در این رابطه می ‌فرمایند: "هر کس در دل خود‌، درخت علاقه به انواع غذا‌ها را بکارد‌، میوه انواع بیماری ‌ها را از آ‌ن می‌ چیند."

رهنمود‌های اسلام در این زمینه‌، فوق‌العاده مهم و ارزشمند است و با در نظر گرفتن زمان بیان آ‌ن ها‌، معجزه ی علمی پیشوایان دین محسوب می ‌شود. این مقاله به بیان برخی از توصیه ‌های حیات ‌بخش اسلام در زمینه برنامه غذایی و آ‌داب تغذیه می ‌پردازد.

برنامه ی غذایی

انسان باید به غذا، خوراک و به آ‌ن چه می‌ خورد توجه داشته باشد که از هر نظر پاک‌، تمیز‌، حلال‌، مباح و قابل خوردن بوده و از بهداشت و سلامت کافی برخوردار باشد.

چه بخوریم؟

قرآ‌ن کریم در آ‌یه 24 سوره عبس می ‌فرماید:

"آ‌دمی به قوت و غذای خود مانند چشم خود بنگرد."

بر سر سفره غذا منشین، مگر در حالی که گرسنه باشی و دست از طعام بر مدار، مگر وقتی هنوز میل به خوردن داری

با توجه به این که میزان نیاز افراد به غذا بستگی به اندام و مقدار فعالیت آ‌ن ها دارد، نمی ‌توان برای همه ی افراد یک برنامه غذایی تعیین کرد؛ اما تعالیم اسلام برنامه غذایی مناسب و متعادل برای همه طبقات مردم تعیین نموده است. در این رابطه پیامبر اکرم (ص) می ‌فرمایند: "در حالی غذا بخور که اشتها داشته باشی و هنگامی دست از غذا بکش که هنوز اشتهایت باقی است."

همچنین در آ‌یه 172 سوره بقره آ‌مده است:

" ای اهل ایمان روزی حلال و پاکیزه ‌ای که ما نصیب شما کرده ‌ایم بخورید و شکر خدا را به جای آ‌رید‌..."

بهترین غذا‌ها از منظر روایات اسلامی غذایی است که از دسترنج خود فرد تهیه شده و خانواده آ‌ن را دوست داشته باشند و بوی آ‌ن موجب آ‌زار و اذیت دیگران نباشد و بهترین سفره‌ ها‌، پاکیزه‌ ترین‌، حلال ‌ترین و ساده ‌ترین آ‌ن ها است.

چه اندازه بخوریم‌؟

- رعایت اعتدال

در خوردن غذا اعتدال را باید رعایت کرد. قرآ‌ن کریم در این زمینه می ‌فرماید:

" و هم از نعمت‌ های خدا بخورید و بیاشامید و اسراف مکنید که خداوند مسرفین را دوست ندارد." (اعراف آ‌یه 31)

همچنین امام موسی کاظم (ع) می فرمایند: "اگر مردم در طعام خوردن میانه‌ رو باشند همیشه بدن ‌شان سالم می ‌ماند."

پرخوری مکروه است و چه بسا زیاده ‌روی در خوردن‌، حرام باشد آ‌ن گاه که موجب ضرر به بدن است

و همچنین می فرمایند: "خوردن غذا در ساعاتی که انسان سیر باشد باعث بیماری برص است. (برص لکه‌ های سفیدی است که روی پوست بدن ظاهر می ‌شود.)

حضرت علی (ع) نیز ضمن سفارش به فرزندش امام حسن(ع) می ‌فر‌مایند:

" بر سر سفره غذا منشین، مگر در حالی که گرسنه باشی و دست از طعام بر مدار، مگر وقتی هنوز میل به خوردن داری."

- مضرات پرخوری

پرخوری از نظر احادیث به شدت نکوهیده است. پرخوری از سلامتی می ‌کاهد، بدن را بد بو می‌ کند و زمینه انواع بیماری‌ های جسمی و روحی را فراهم می‌ سازد. حجاب تیز‌هوشی است و دل را سخت و تاریک می ‌سازد. در ادامه برخی از روایات در زمینه پرخوری بیان می ‌شود:

پیامبر اکرم (ص): " هیچ ظرفی را فرزند آ‌دم پر نکرد که بدتر از ظرف شکم باشد، در حالی که برای ادامه زندگی او چند لقمه کافی است."

در حدیث دیگر می‌ فرمایند: "آ‌ن که غذا کم بخورد معده ‌اش سالم می‌ ماند و صفا می ‌یابد و هر که پرخور باشد معده‌ اش بیمار و قلبش سخت می ‌شود."

حضرت علی(ع) می ‌فرمایند: "هر کس خوراکش بسیار شود، تندرستی ‌اش کاهش یابد و مخارجش زیاد شود"

همچنین در روایتی دیگر می ‌فر‌مایند : " تیزهوشی و پر‌خوری باهم جمع نمی‌ شود."

همچنین امام صادق (ع‌) می ‌فرمایند: " پرخوری مکروه است و چه بسا زیاده ‌روی در خوردن‌، حرام باشد آ‌ن گاه که موجب ضرر به بدن است."

تغذیه در آموزه های دینی؛ گروه های هرم غذایی

"ما در کتاب آفرینش بیان هیچ چیز را فروگذار نکردیم." (سوره انعام / آیه 38)

از ابعاد اعجاز آمیز قرآن این است که بر همه علوم مختلف که عقل و علم بشر هنوز به آن دست نیافته است، احاطه دارد.

اولیای گرامی اسلام نیز در 14 قرن قبل، نکات دقیق بهداشتی، تغذیه ای و طبی را به پیروان خود خاطر نشان کرده و برای درمان مردم از آنها استفاده کرده اند. خداوند در قرآن کریم در آیات متعددی (118 آیه) در مورد تغذیه با ما سخن گفته است. از جمله در آیه 88 سوره مائده آمده است:

"از آنچه خدا روزی شما قرار داده است؛ حلال و پاکیزه بخورید."

روایات و احادیث متعددی نیز از ائمه معصومین (علیهم السلام) در این رابطه بیان شده است. در روایتی امام محمد باقر(ع) غذا را نیاز طبیعی هر فرد می دانند و می فرمایند: "خدای بزرگ آدمی را میان تهی (دارای شکم) آفرید و ناگزیر خوراک و آب می خواهد." (کافی جلد 6 ص 287)

امام صادق(ع) در حدیثی به مقوله غذا و خوردن آن و تقسیم بندی مواد غذایی به حلال و حرام، بر اساس مبداء تولید آنها اشاره نموده اند: آنهایی که از زمین روییده و خارج می شوند و آنهایی که از حیوانات فراهم می شوند.

آنهایی که از زمین خارج می شوند به سه دسته: حبوبات و غلات ، میوه ها و سبزیجات تقسیم بندی شده که مطابق با تقسیم بندی در کتب علمی جدید است. همچنین در این راستا موضوع "هرم غذایی " نیز مورد توجه قرار گرفته است.

این مقاله به بیان برخی از آیات و روایاتی که درباره ی 5 گروه اصلی "هرم غذایی" (که هر گروه قسمتی از نیازهای بدن را تأمین می کنند) هستند، می پردازد.

1- گروه نان و غلات

"تن آدمی بر نان استوار شده است." (امام صادق(ع) کافی ج 6 ص 287)

"خدایا به نان ما برکت ده و میان ما و آن جدایی مینداز که اگر نان نبود نه می توانستیم روزه بگیریم؛ نه نماز بخوانیم و نه دیگر واجبات پروردگار خویش را به جای آوریم." (پیامبر اکرم (ص)؛ کافی ج 6؛ ص 2877)

"اصل معاش آدمی و زندگی او، نان است و آب." (امام صادق(ع) بحار ج 3 ص 87)

2- سبزیجات

" و زمین را شکافتیم و در آن دانه ها، انگور ، سبزی های خوردنی، زیتون، خرما ، باغ های درخت و میوه و علف را رویانیدیم تا شما و چهارپایانتان از آنها بهره ببرید." (سوره عبس آیات 26تا 32)

"هر چیزی را زینتی است و زینت سفره، سبزی است." (امام صادق(ع)؛ بحار ج 66 ص 199)

3- میوه ها

" و اوست که باغ هایی نیازمند به داربست و بی نیاز از داربست را آفرید و درخت خرما و کشتزارهایی با طعم های گوناگون و زیتون و انار، همانند و در عین حال ناهمانند، آفرید، تا وقتی ثمره آوردند از آنها بخورید و در روز درو، حق آنها را نیز بپردازید و اسراف نکنید که خدا اسراف کاران را دوست ندارد." (سوره انعام آیه 141)

"مرد باید از هر میوه ای (میوه متداول) برای خانواده اش تهیه نماید" (امام صادق (ع) کافی جلد 5 ص 511)

4- شیر و لبنیات

"برای شما در چهارپایان، عبرتی است. از شیری که در شکمشان هست سیرابتان می کنیم و از آنها سودهای بسیار می برید و از آنها می خورید" (سوره مومنون آیه 21)

"شیر بخور چرا که گوشت می رویاند و استخوان را محکم می کند." (امام صادق(ع) کافی ج 6 ص 336)

"پنیر، لقمه غذایی خوبی است." (امام صادق (ع) وسایل الشیعه ج 17 ص 94)

"چنانچه مسلمانی ضعف بدنی پیدا کرد، لبنیات را به همراه گوشت (یا کباب) بخورد، زیرا خداوند در آنها موجبات توانمندی و نیرومندی را قرار داده است." (حضرت علی(ع) بحار ج 66 ص 69)

5- گوشت

" و چهار پایان را آفرید، در حالی که در آنها برای شما، وسیله پوشش و منافع دیگری است و از گوشت آنها می خورید." (سوره نحل آیه 5)

" اوست که دریا را رام کرد تا از آن گوشت تازه بخورید و زیورهایی بیرون آورید و خویشتن را بدان بیارایید و کشتی ها را ببینی که دریا را می شکافند و پیش می روند تا از فضل خدا روزی طلبند؛ باشد که سپاس گویید." (سوره نحل آیه 14)

" خوردن گوشت موجب ازدیاد و تقویت قوای بینایی و شنوایی و نیز قوت می شود." (امام صادق(ع) کافی ج 5 ص 511)

" بر شما باد خوردن ماهی که اگر بی نان بخورید کافی است و اگر با نان بخورید گواراست." (امام موسی کاظم (ع) بحار ج 65 ص 207)

امید است با فراگیری آیات و تفاسیر این کتاب آسمانی و تفکر و تعمیق در آن، قدر و منزلت آن را هرچه بیشتر بدانیم.

شیر مادر در اسلام

"وَ الْوالداتُ یُرْضعْنَ اَولادهُنَّ حَولَینِ کاملَیْنِ لِمنْ اَرادَ اَنْ یُتمَّ الَّرضاعةَ و عَلَی الْمَولودِ لَهُ رِزقُهنَّ و کِسوَتُهنَّ بِالمعروفِ لا تُکلَّفُ نفسٌ اِلاّ وُسعها لا تُضارَّ والدةٌ بِولَدها ولا مولودٌ لَهُ بِولدهِ و علی الْوارثِ مثْلُ ذلکَ فَانْ اَرادا فصالاً عَنْ تراضٍ منْهما و تشاوُرٍ فلا جُناحَ علیْهما و اِنْ اَردْتُمْ اَنْ تَسْترْضعوا اَولادکُمْ فلا جُناحَ علیْکُمْ اذا سَلَّمْتُمْ ما آتیْتمْ بالمعروفِ واتَّقُوا اللهَ و اعلمُوا اَنَّ اللهَ بما تَعْملونَ بصیرٌ."(بقره/233)

مادران، فرزندان را دو سال تمام، شیر می دهند. (این) برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را تکمیل کند. و بر آن کس که فرزند برای او متولد شده [= پدر]، لازم است خوراک و پوشاک مادر را به طور شایسته ( در مدت شیر دادن بپردازد؛ حتی اگر طلاق گرفته باشد.) هیچ کس موظف به بیش از مقدار توانایی خود نیست! نه مادر(به خاطر اختلاف با پدر) حق ضرر زدن به کودک را دارد، و نه پدر. و بر وارث او نیز لازم است این کار را انجام دهد [هزینه ی مادر را در دوران شیرخوارگی تأمین نماید]. و اگر آن دو، با رضایت یکدیگر و مشورت، بخواهند کودک را (زودتر) از شیر بازگیرند، گناهی بر آنها نیست. و اگر (با عدم توانایی، یا عدم موافقت مادر) خواستید دایه ای برای فرزندان خود بگیرید، گناهی بر شما نیست؛ به شرط این که حق گذشته ی مادر را به طور شایسته بپردازید. و از(مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید و بدانید خدا، به آنچه انجام می دهید، بیناست!

 دستوراتی درباره شیر دادن نوزادان

این آیه که در واقع ادامه ی بحثهای مربوط به مسایل ازدواج و زناشویی است، به سراغ یک مسأله ی مهم، یعنی مسأله ی"رَضاع" (شیر دادن) و با تعبیراتی بسیار کوتاه و فشرده و در عین حال پر محتوا و آموزنده جزئیات این مسأله را بازگو می کند.

1- نخست می گوید: "مادران فرزندان خود را دو سال تمام شیر می دهند"(وَ الْوالداتُ یُرضِعْنَ اَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ).

"والِدات" جمع "والِدَه"، در لغت عرب به معنی مادر است، ولی "اُمّ" معنی وسیع تری دارد که گاه به مادر یا مادر مادر، و گاه به ریشه و اساس هر چیزی اطلاق می شود.

در این بخش از آیه، حق شیردادن در دو سال شیرخوارگی به مادر داده شده، و او است که می تواند در این مدّت از فرزند خود نگاهداری کند و به اصطلاح حق حضانت در این مدت از آنِ مادر است، هر چند ولایت بر اطفال صغیر به عهده ی پدر گذاشته شده است، اما از آنجا که تغذیه جسم و جان نوزاد در این مدّت با شیر و عواطف مادر پیوند ناگسستنی دارد این حق به مادر داده شده، علاوه بر این عواطف مادر نیز باید رعایت شود، زیرا او نمی تواند آغوش خود را در چنین لحظات حساسی از کودکش خالی ببیند و در برابر وضع نوزادش بی تفاوت باشد، بنابراین قرار دادن حقّ حِضانت و نگاهداری و شیر دادن برای مادر یک نوع حق دو جانبه است که هم برای رعایت حال فرزند است و هم مادر، و تعبیر "اَوْلادَهُنَّ" (فرزندانشان) اشاره ی لطیفی به این مطلب است.

گرچه ظاهر این جمله مطلق است، و زنان مطلّقه و غیر مطلّقه را شامل می شود، ولی جمله های بعد نشان می دهد که این آیه به زنان مطلّقه نظر دارد هر چند مادران دیگر نیز از چنین حقی برخوردارند، امّا در صورت نبودن جدایی و طلاق، عملاً اثری ندارد.

2- سپس می افزاید "این برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را کامل کند"(لِمَنْ اَرادَ اَنْ یُتمَّ الرَّضاعةَ).

یعنی مدّت شیر دادن طفل لازم نیست، همواره دو سال باشد، دو سال برای کسی است که می خواهد شیردادن را کامل کند، ولی مادران حق دارند با توجه به وضع نوزاد و رعایت سلامت او این مدت را کمتر کنند.

در روایاتی که از طرف اهل بیت علیهم السلام به ما رسیده دوران کامل شیرخوارگی دو سال، و کمتر از آن، بیست و یک ماه معرفی شده است(1).

بعید نیست این معنی از ضمیمه کردن آیه ی فوق با آیه یوَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثونَ شَهْراً: "بارداری او و از شیر گرفتنش، سی ماه است"(2) نیز استفاده شود، زیرا می دانیم معمولاً دوران بارداری نُه ماه است و هر گاه آن را از سی ماه کم کنیم بیست و یک ماه باقی می ماند که مدت معمولی شیر دادن خواهد بود، بلکه با توجّه به این که آنچه در سوره ی احقاف آمده نیز به صورت الزامی است، مادران حق دارند با در نظر گرفتن، مصلحت و سلامت نوزاد، مدّت شیرخوارگی را از بیست و یک ماه نیز کمتر کنند.

3- هزینه ی زندگی مادر از نظر غذا و لباس در دوران شیردادن بر عهده ی پدر نوزاد است تا مادر با خاطری آسوده بتواند فرزند را شیر دهد لذا در ادامه ی آیه می فرماید: "و بر آن کسی که فرزند برای او متولد شده (پدر) لازم است، خوراک و پوشاک مادران را به طور شایسته بپردازد"(وَ عَلی الْمَولُودِ لَه رِزقهنَّ و کِسْوَتهنَّ بِالمَعْرُوفِ).

در اینجا تعبیر به "الْمَوْلودَ لَهُ"(کسی که فرزند برای او متولد شده) به جای تعبیر به"اب – والد" (پدر) قابل توجّه است، گویی می خواهد عواطف پدر را در راه انجام وظیفه ی مزبور، بسیج کند، یعنی اگر هزینه کودک و مادرش در این موقع بر عهده ی مرد گذارده شده به خاطر این است که فرزند او و میوه ی دل او است، نه یک فرد بیگانه.

توصیف به"مَعْروف" ( به طور شایسته) نشان می دهد که پدران در مورد لباس و غذای مادر، باید آنچه شایسته و متعارف و مناسب حال او است را در نظر بگیرند، نه سختگیری کنند و نه اسراف.

4- در ادامه ی آیه، سخن از مسأله ی باز داشتن کودک از شیر به میان آمده و اختیار آن را به پدر و مادر واگذاشته، هر چند در جمله های سابق زمانی برای شیر دادن کودک تعیین شده بود، ولی پدر و مادر با توجّه به وضع جسمی و روحی او، و توافق با یکدیگر می توانند کودک را در هر موقع مناسب از شیر باز دارند، می فرماید: "اگر آن دو با رضایت و مشورت یکدیگر بخواهند کودک را (زودتر از دو سال یا بیست و یک ماه) از شیر بازگیرند گناهی بر آنها نیست"(فَانْ اَرادا فِصالاً عَنْ تَراضٍ مِنْهُما و تَشاوُرٍ فَلا جُناحَ عَلیهما).

در واقع پدر و مادر باید مصالح فرزند را در نظر بگیرند و با هم فکری و توافق و به تعبیر قرآن تراضی و تشاور، برای باز گرفتن کودک از شیر برنامه ای تنظیم کنند، و در این کار از کشمکش و مشاجره و پرداختن به مصالح خود و پایمال کردن مصالح کودک بپرهیزند.

5- گاه می شود که مادر از حق خود در مورد شیر دادن و حضانت و نگاهداری فرزند خودداری می کند و یا به راستی مانعی برای او پیش می آید، در این صورت باید  چاره ای اندیشید و لذا در ادامه ی آیه می فرماید: "اگر (با عدم توانایی یا عدم موافقت مادر) خواستید دایه ای برای فرزندان خود بگیرید، گناهی بر شما نیست، هر گاه حق گذشته ی مادر را به طور شایسته بپردازید"(وَ اِنْ اَردتمْ اَنْ تسْترْضِعُوا اَولادکُمْ فلا جُناحَ عَلیْکُمْ اِذا سَلَّمتُمْ ما آتَیْتمْ بِالْمَعروفِ).

در تفسیر جمله ی "اِذا سَلَّمْتُمْ ما آتیْتمْ بِالمَعْروفِ"، نظرات گوناگونی از سوی مفسّران اظهار شده، گروهی تفسیر بالا را پذیرفته اند که انتخاب دایه به جای مادر، پس از رضایت طرفین، بی مانع است مشروط بر این که این امر سبب از بین رفتن حقوق مادر، نسبت به گذشته نشود، بلکه حق او نسبت به مدتی که شیر می دهد طبق عادت پرداخته شود.

در حالی که بعضی آن را ناظر به حقّ دایه دانسته اند و گفته اند باید حق او طبق عرف عادت پرداخت شود، بعضی نیز گفته اند منظور از این جمله توافق پدر و مادر در مسأله ی انتخاب دایه است. و بنابراین تأکیدی می شود بر جمله ی قبل، ولی این تفسیر ضعیف به نظر می رسد و صحیح تر همان تفسیر اول و دوم می باشد و مرحوم "طبرسی" تفسیر اوّل را ترجیح داده است(3).

و در پایان آیه به همگان هشدار می دهد که "تقوای الهی پیشه کنید و بدانید خدا به آنچه انجام می دهید بینا است"(وَ اتقوا اللهَ وَاعْلَمُوا اَنَّ اللهَ بِما تَعْمَلونَ بَصیرٌ).

مبادا کشمکش میان مرد و زن، روح انتقام جویی را در آنها زنده کند و سرنوشت یکدیگر و یا کودکان مظلوم را به خطر اندازند، همه باید بدانند خدا دقیقاً مراقب اعمال آنها است.

این احکام دقیق و حساب شده و هشدارهای آمیخته به آن به خوبی نشان می دهد که اسلام تا چه حدّ برای حقوق کودکان و همچنین مادران اهمیّت قائل شده است و رعایت حدّاکثر عدالت را در این زمینه سفارش می کند، آری اسلام بر خلاف آنچه در دنیای ستمکاران وجود دارد که حقوق ضعیفان همیشه پایمال می شود، حداکثر اهمیّت را به حفظ حقوق آنان داده است.

وظیفه فرزندان در مقابل مادر

در آیه 14 سوره لقمان نیز اشاره به شیر دادن مادر به فرزند شده است. در این آیه  در حقیقت جمله های معترضه ای است که در لابلای اندرزهای لقمان از سوی خداوند بیان شده است، اما معترضه نه به معنی بی ارتباط، بلکه به معنی سخنان الهی که ارتباط روشنی با سخنان لقمان دارد، زیرا در این آیه، بحث از نعمت وجود پدر و مادر و زحمات و خدمات و حقوق آنها است و قراردادن شکر پدر و مادر در کنار شکر"لله".

به علاوه تأکیدی بر خالص بودن اندرزهای لقمان به فرزندش نیز محسوب می شود چرا که پدر و مادر با این علاقه وافر و خلوص نیت ممکن نیست جز خیر و صلاح فرزند را در اندرزهایشان بازگو کنند.

نخست می فرماید:" ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش کردیم." (و وصینا الانسان بوالدیه)

آنگاه به زحمات فوق العاده مادر اشاره کرده می گوید:" مادرش او را حمل کرد در حالی که هر روز ضعف و سستی تازه ای بر ضعف او افزوده می شد."(حملته امه وهناً علی وهن).

این مسأله از نظر علمی ثابت شده، و تجربه نیز نشان داده که مادران در دوران بارداری گرفتار سستی می شوند، چرا که شیره جان و مغز استخوانشان را به پرورش جنین خود اختصاص می دهند، و از تمام مواد حیاتی وجود خود بهترینش را تقدیم او می دارند.

به همین دلیل، مادران در دوران بارداری گرفتار کمبود انواع  ویتامینها می شوند که اگر جبران نگردد ناراحتیهایی برای آنها به وجود می آورد، حتی این مطلب در دوران رضاع و شیردادن نیز ادامه می یابد، چرا که " شیر، شیره جان مادر است".

لذا به دنبال آن می افزاید:" پایان دوران شیرخوارگی او دو سال است".(و فصاله فی عامین).

البته منظور دوران کامل شیرخوارگی است هر چند ممکن است گاهی کمتر از آن انجام شود.

به هر حال مادر در این 33 ماه( دوران حمل و دوران شیرخوارگی) بزرگترین فداکاری را هم از نظر روحی و عاطفی، و هم از نظر جسمی، و هم از جهت خدمات در مورد فرزندش انجام می دهد.

جالب این که در آغاز آیه، توصیه پدر ومادر را می کند ولی به هنگام بیان زحمات و خدمات تکیه روی زحمات مادر می نماید تا انسان را متوجه ایثارگریها و حق عظیم او نماید.

سپس می گوید:" توصیه کردم که هم شکر مرا به جای آور و هم شکر پدر و مادرت را"( ان اشکر لی ولوالدیک).

شکر مرا به جا آور که خالق و منعم اصلی توام و چنین پدر و مادر مهربانی به تو داده ام و هم شکر پدر و مادرت را که واسطه این فیض و عهده دار انتقال نعمتهای من به تو می باشند.

و چقدر جالب و پرمعنی است که شکر پدر و مادر درست در کنار شکر خدا قرار گرفته است .

و در پایان آیه با لحنی که خالی از تهدید و عتاب نیست می فرماید:" بازگشت همه شما به سوی من است"( الیّ المصیر).

آری اگر در اینجا کوتاهی کنید در آنجا تمام این حقوق و زحمات و خدمات مورد بررسی قرار می گیرد و مو به مو حساب می شود، باید از عهده حساب الهی در مورد شکر نعمتهایش، و همچنین در مورد شکر نعمت وجود پدر و مادر و عواطف پاک و بی آلایش آنها برآئید.

بعضی از مفسران در اینجا به نکته ای توجه کرده اند که در قرآن مجید تأکید بر رعایت حقوق پدر و مادر کراراً آمده است، اما سفارش نسبت به فرزندان کمتر دیده می شود( جز در مورد نهی از کشتن فرزندان که یک عادت شوم و زشت استثنائی در عصر جاهلیت بوده است).

این به خاطر آن است که پدر و مادر  به حکم عواطف نیرومندشان کمتر ممکن است فرزندان را به دست فراموشی بسپارند، در حالی که زیاد دیده شده است که فرزندان، پدر و مادر را مخصوصاً به هنگام پیری و از کار افتادگی فراموش می کنند، و این دردناکترین حالت برای آنها و بدترین نا شکری برای فرزندان محسوب می شود.(4)

این مطلب نگاهی گذرا به اهمیت شیر دادن مادر و احکام آن از دیدگاه اسلام داشت و دانستیم که هیچ چیزی نمی تواند کودک را از شیر مادر محروم نماید.

پی نوشت ها:

1. وسائل الشیعه، جلد 15 صفحه ی177 (بابُ اَقَلِّ مُدَّةِ الرَّضاعِ و اَکْثرِه) حدیث 2 و 5 در بعضی از این روایات آمده که هر قدر از 21 ماه کمتر شود به نوزاد ستم شده است.

2. سوره ی احقاف/ آیه 15.

3. تفسیر مجمع البیان، جلد 1 و 2 صفحه 336.

4. " تفسیر فی ظلال" جلد6، ص 484.

تغذیه در آ‌موزه های دینی؛ شیر مادر

مادران، فرزندان خود را دو سال تمام شیر دهند این برای کسی است که بخواهد دوران شیر خوارگی را کامل سازد.(سوره بقره آ‌یه 233)

در تعالیم اسلامی، شیر مادر به عنوان بهترین غذا برای نوزاد توصیه شده است. چنان چه در قرآ‌ن کریم به مادران سفارش شده فرزندان خود را تا دو سالگی شیر دهند.

همچنین تمام منابع موثق علمی جهان، از جمله سازمان بهداشت جهانی، دپارتمان بهداشت انگلیس و آ‌کادمی متخصصان اطفال امریکا و... تغذیه با شیر مادر را توصیه کرده اند.

شیر یک مادر کاملا سالم با تغذیه ی مناسب، غذایی کامل و بی نظیر برای نوزاد است که در چند ماه اول زندگی هیچ غذای دیگری نمی تواند جای آ‌ن را بگیرد.

این مقاله به طور خلاصه به بیان اهمیت و مزایای "تغذیه با شیر مادر" از دیدگاه آ‌یات و روایات و متخصصان امر تغذیه می پردازد.

همچنین در روایات نیز اهمیت این موضوع بیان شده است:

خداوند در قرآ‌ن کریم فرموده است:

مادران، فرزندان خود را دو سال تمام شیر دهند این برای کسی است که بخواهد دوران شیر خوارگی را کامل سازد.(سوره بقره آ‌یه 233)

به کودک با وضو شیر داده شود زیرا شیر خصوصیات اخلاقی و عاطفی مادر

را به فرزند منتقل می کند

حضرت علی(ع) فرموده اند: برای فرزند، شیری با برکت تر و بهتر از شیر مادر، نیست.(وسایل الشیعه ج 15 ص 175)

و نیز آ‌ن حضرت فرموده اند: مدت شیر دهی 21 ماه است و هر آ‌ن چه کمتر از این مدت باشد پس نقصانی بر حق شیر خوار وارد شده و اگر خواستید شیردهی را به آ‌خر برسانید باید مدت دو سال کامل باشد.(وسایل الشیعه ج 15 ص 158)

 

در آ‌یه دیگری از قرآ‌ن کریم به اهمیت و ارزش غذایی آ‌غوز(کلستروم) یا شیر غلیظ روزهای نخست پس از تولد نوزاد اشاره شده است:

ما به مادر موسی الهام کردیم که او را شیر ده و هنگامی که بر او ترسیدی، او را در دریای نیل بیفکن و نترس و غمگین مباش.(سوره قصص آ‌یه 7)

مطابق این آ‌یه خداوند به مادر موسی توصیه می کند، پیش از به دریا انداختن فرزندش او را از شیر آ‌غازین(آ‌غوز) خود بهره مند سازد و پس از آ‌ن بر خود بیم راه ندهد.(بر اساس یافته های علمی، آ‌غوز پروتئین بیشتری نسبت به شیر بعدی داشته و در تقویت سیستم ایمنی نوزاد تاثیر مطلوبی دارد و برای نوزاد یک غذای ایده آ‌ل است.)

در این زمینه امام صادق(ع) فرموده اند:

به کودک با وضو شیر داده شود زیرا شیر خصوصیات اخلاقی و عاطفی مادر را به فرزند منتقل می کند.(وسایل الشیعه ج 15 ص 188)

تغذیه با شیر مادر پیوند عاطفی بین کودک و مادر را افزایش می دهد و موجب ابراز محبت بیشتر مادر به فرزند و به دنبال آ‌ن آ‌رامش و توازن عاطفی و روحی کودک می شود. بنابراین مادران نباید کودک را از غذایی که خداوند به بهترین وجه برای او معین نموده، محروم کنند.