آثار و برکات روزه‏

چنانکه گفتیم حقیقت روزه تقواى همه جانبه است و هر که به تقوا دست پیدا کند به ثمرات دنیوى و اخروى فراوانى که قرآن و روایات به طور گسترده بدان اشاره کردند دست مى‏یابد. اما براى آنکه از کلى گویى خارج شده و به طور خاص به ثمرات تقواى ناشى از روزه نایل شو یم به بخشى از آن اشاره مى‏کنیم.

در یک تقسیم بندى کلى - هر چند بعضى عناوین قابل تداخل در یکدیگرند - بخشى از آثار روزه را مى‏توان به آثار فردى و آثار اجتماعى تقسیم کرد.

آثار فردى‏

1) تقویت مکارم اخلاقى: ماه مبارک رمضان ماه ایجاد و تقویت بسیارى از ملکات اخلاقى است که آدمى مى‏تواند با نهادینه کردن و درونى کردن این ملکات، راه خود را براى حرکت در این مسیر در ماههاى بعد فراهم سازد. تقویت اراده و رسیدن به حریت و آزادگى اولین ثمره روزه است. انسانى که در ماههاى دیگر به محض اراده خوردن و آشامیدن و دیدن شنیدن و گفتن هر چیز به انجام آن قادر بود. در این ماه با سختى فراوان باید مانع این همه شود. چنین کنترلى روح را از بند شهوات آزاد مى‏کند و اراده آدمى را تقویت مى‏نماید. تقویت اراده‏اى ک ه مى‏تواند سرآغاز اراده‏هاى بزرگتر و پولادین‏تر گردد.

مبناى انسانیت بر تزکیه نفس و مبناى تزکیه نفس بر تقویت اراده است، روزه‏دار در این ماه با تقویت اراده، قواى جسمى حیوانى را که در دیگر ماهها قدرتمند شده بودند ضعیف مى‏کند و قواى ضعیف شده روحانى را تقویت مى‏کند بگونه‏اى که برخواسته‏هاى شهوانى غلبه کند¹ و این مبدأ و مقصد خودسازى است.

تقویت اراده امکان صبر بر نعمت و معصیت و مصیبت را به آدمى عطا مى‏کند به گونه‏اى که تمامى حالات، روحیات، گفتارها و کردارهاى او در راستاى رضاى الهى قرار مى‏گیرد و به مقام صابران که در قرآن بشارت الهى را به همراه دارد نایل مى‏شود. در روایات رسیدن به مقام صب ر از جمله حکمتهاى روزه معرفى شده است.²

در حدیثى از پیامبر(ص) نصف روزه «صبر» شمرده شده: «الصّیام نصفه الصبر»³

حاصل این ملکات اخلاقى رسیدن به اخلاص است و اخلاص آدمى را همرنگ خداوند مى‏سازد و او را آینه صفات و اسماء الهى مى‏نماید: «صِبْغَةَ اللَّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً».⁴

از حضرت فاطمه(س) در زمینه نقش روزه در اخلاص نقل شده که: «خداوند روزه را به خاطر تثبیت اخلاص واجب فرموده است».⁵

2) آسایش دنیوى و اخروى: روزه علاوه بر رشد فضایل اخلاقى نقش بسزایى در آسایش دنیوى انسان چه در امور مادى و چه در امور معنوى دارد که در زیر به آن مى‏پردازیم.

روزه، شدّت شهوت را فرو مى‏نشاند. بسیارى از لغزشهاى آدمى در زندگى ناشى از شهوات جنسى است بویژه اینکه جوانان در دوران تجرد با این معضل روبرویند از این رو در روایات به نقش روزه در مهار این قوه حساس اشاره شده است: در روایتى از پیامبر اکرم آمده است که: «بر شما باد به روزه گرفتن که آن رگها را مى‏بُرد (شهوت را کم مى‏کند) و سرمستى را مى‏بَرد.»

الف) آثار مادى روزه:

یکى از فواید بسیار مهم روزه مسأله بهداشت جسمى روزه‏دار است. بدن پس از یک سال سوخت و ساز و فعالیت مداوم فرصت استراحتى پیدا مى‏کند تا نیروى تازه‏اى بگیرد و از سوى دیگر ذخایر چربى که زیان‏هاى فراوانى بر بدن دارد تحلیل رفته و کاسته مى‏ش ود. پیامبر اکرم(ص) با جمله‏اى ساده و کوتاه که در بر دارنده تمامى منافع طبّى روزه است بر این مهم تأکید کرده مى‏فرماید: «صوموا تصحّوا؛ روزه بگیرید تا سالم بمانید.»⁶ نظر به آنکه این بُعد از روزه در میان دانشمندان، زیاد مورد توجه بوده و درباره آن بحث شده به همین مقدار کفایت مى‏کنیم.⁷

اثر دوم اینکه روزه، شدّت شهوت را فرو مى‏نشاند. بسیارى از لغزشهاى آدمى در زندگى ناشى از شهوات جنسى است بویژه اینکه جوانان در دوران تجرد با این معضل روبرویند از این رو در روایات به نقش روزه در مهار این قوه حساس اشاره شده است:

در روایتى از پیامبر اکرم آمده است که: «بر شما باد به روزه گرفتن که آن رگها را مى‏بُرد (شهوت را کم مى‏کند) و سرمستى را مى‏بَرد.»⁸

اثر سوم از آثار مادى روزه، نظم اقتصادى و معیشتى روزه‏دار است. رعایت حد اعتدال در خوردن و آشامیدن به کم شدن بخشى از خواسته‏هاى جسمى و در نهایت به بهبود وضع مادى روزه‏دار و میانه‏روى او در زندگى کمک مى‏کند.(9) علاوه بر آن چون اعضاى خانواده به مدت یک‏ماه در وقت افطار و سحر به طور منظم بر سر سفره حاضر مى‏شوند تداوم این عمل سبب تقویت نظم در خانواده مى‏گردد.

ب) آثار معنوى:

بالاتر از آثار مادى روزه، آثار گسترده معنوى آن است،گذشته از آنچه در بحث از تقویت ملکات اخلاقى گفته شد روزه باعث دور شدن شیطان¹⁰، رهایى از آتش جهنم،¹¹ بخشش گناهان،¹²¹³ استجابت دعا¹⁴، رسیدن به یقین و معرفت¹⁵ و پاداش فراوان اخروى¹⁶ براى روزه‏دار مى‏گردد که هر یک از این فواید بطور گسترده، در روایات مورد توجه قرار گرفته است. آرامش روحى،

آثار اجتماعى روزه‏

روزه اگر با رعایت آداب لازم و توجه به توصیه‏هاى ارایه شده توسط معصومین صورت بگیرد فواید جمعى فراوانى به همراه دارد که به طور خلاصه به بخشى از آنها اشاره مى‏کنیم.

1) مواسات و همدردى با بینوایان: تحمل تشنگى و گرسنگى هر چند مدت اندکى باشد آدمى را به یاد بینوایان مى‏اندازد و روحیه شفقت و مهربانى و کمک به همنوع و بذل و بخشش و سخاوت و در نهایت تواضع و فروتنى نسبت به دیگران بویژه کسانى که از حیث معیشتى در سطح پایین‏ترى قرار دارند را در وجود انسان زنده مى‏کند. امام حسن عسگرى(ع) در پاسخ به پرسش از علت واجب شدن روزه فرمودند: «تا توانگر درد گرسنگى را بچشد و در نتیجه به مستمندان کمک کند».¹⁷

2) ایجاد امنیت اجتماعى: روزه‏دار براى هدر نرفتن نتیجه گرسنگى و تشنگى کوشش مى‏کند حداقل در ماه رمضان بخشى از گناهان خود را ترک کند بویژه که این گناهان مى‏تواند مربوط به حوزه زندگى اجتماعى باشد. آمارهایى که همواره توسط مقامات انتظامى درباره کاهش روند جرم و جنایت در ماه رمضان منتشر مى‏شود بهترین دلیل بر این مسأله است.

3) استحکام پیوندهاى خانوادگى: از جمله وظایف مؤمن روزه‏دار آن‏ است که در این ماه در اخلاق فردى و اجتماعى خود تجدید نظر کند «احترام به سالمندان، ترحم بر کوچک و بزرگ، صله ارحام و افطار دادن» تنها بخشى از توصیه‏هاى پیامبر در خطبه‏اى است که در آخرین جمعه ماه شعبان ایراد کردند و در آن وظایف روزه‏دار و فضایل روزه را بر شمردند. با دقت در این توصیه‏ها اصلاح روح حاکم بر پیوندهاى اجتماعى روزه‏دار به وضوح مشاهده مى‏گردد.¹⁸

با امید به آنکه بتوانیم از این ماه پر برکت کمال استفاده را نماییم.

1) تفسیر التحریر و التنویر، محمد الطاهر ابن عاشور، ج 1، ص 159.

2) بحارالانوار، ج 96، ص 369، ح 51، حدیث امام رضا7.

3) تفسیر المنار، ج 2، ص 154.

4) سوره بقره، آیه 138.

5) بحارالانوار، ج 96، 368.

6) تفسیر المنیر، الدکتور وهبه الزحیلى؛ جامع الاحادیث، ج 9، ص 100.

7) میزان الحکمه، ج 7، ص 3209 ؛ به نقل از کنز العمال، حدیث 23610.

8) میزان الحکمه، ج 7، ص 3209 ؛ به نقل از کنز العمال، حدیث 23610.

9) تفسیر المنیر، ج 2، ص 131 با تصرف.

10) بحارالانوار، ج 96، ص 255.

11) میزان الحکمه، ج 7، ح 10922.

12) بحار، ج 96، ص 355.

13) امالى الطوسى، ص 296، ح 586.

14) عیون الاخبار، ج 1، ص 297 - 298.

15) بحارالانوار، ج 77، ص 27.

16) همان منبع، ج 96، ص 355.

17) همان منبع، ص 369.

18) بحارالانوار، ج 96، ص 358.