اسرار بیولوژیکی اوقات عبادات بخصوص نماز

با توجه به نکات تأکید شده علمی وروانی بحث مختصری حول ارتباط نماز و سلامتی مطرح می گردد:
1- امروز ثابت گردیده است که وضعیت بیولوژیکی پستانداران و همچنین انسان به پدیده های بزرگ کیهانی نظیر پدیده شب و روز،میدان مغناطیسی و سایر عوامل فیزیکی بستگی تام دارد. آنچه که به بطور اخص کشف گردیده است وجود ساعت بیولوژیک می باشد که توسط روشنایی و تاریکی تنظیم می گردد.

عملکرد این ساعت از طریق سیستم هورمونی و عصبی بر فیزیولوژی کلیه سلول های بدن مؤثر است. همانطور که ساعت ها ی معمولی گاهی تند، تند کار می کنند واحتیاج به تنظیم دارند ساعت بیولوژیک بدن نیز در مقطع 1- تبدیل روشنایی به تاریکی، 2- اوج روشنایی، 3- اوج تاریکی وبالعکس، خود را تنظیم می نماید.چنانچه این ساعت بیولوژی تنظیم نشود، ترشح هورمون ها ومواد محرک وتضعیف کننده نورونها (سلولهای عصبی ) مختل گردیده و بالطبع آثار این اختلال کلیه سلولهای بدن را تحت تأثیر قرار می دهد.

بنابراین ساعت بیولوژیکی در زمان های: 1- طلوع فجر و طلوع آفتاب، 2- فاصله طلوع آفتاب و ظهر، 3- فاصله بین ظهر و غروب آفتاب، 4- حد فاصل بین غروب آفتاب و نیمه شب، 5- حد فاصل نیمه شب وطلوع فجر، بر فعالیت کلیه سلولهای بدن تأثیر مستقیم و غیر مستقیم دارد.

2- مطالعات روان تنی (سیکوسوماتیک) نیزنشان داده است که آرامش روانی نیز در تنظیم این ساعت مؤثر است و همچنین عدم تعادل فیزیولوژیک میتواند موجب شدت و ضعف وضعیت روانی گردد.

3- مطالعات روان شناسی بر روی افرادی که با معرفت و اراده خاص می توانند جریانات روانی خود را تحت کنترل درآورند نیز از بدیهیات به شمار می رود.

4- حالت یاس وافسردگی در مقطع تبدیل نور به تاریکی یا تاریکی به نور شایع تر است و حالت امیدواری و سرخوشی در اوج شدت نور واوج شدت تاریکی شایع تر است.

5- رویاهای کاذب وکابوس مانند، نیز در مقطع تبدیل تاریکی به روشنی شایع تر است واین کابوس ها از طریق اختلال در تعادل روانی می تواند به اختلال در ساعت بیولوژیک منجر گردند و امکان کابوسها در اوج شدت نور وتاریکی کمتر اتفاق می افتد.

6- حالت یاس و افسردگی منجر به خوف و حزن می گردد وحالت امیدواری وسرخوشی موجب غرور درانسان می گردد.

7- از نظر اخلاقی عرفانی نیز ثابت گردیده است که خوف و حزن زیاد ناشی از درک ناقصی است که در انسان وجود دارد و این حالت نقص درمقطع تبدیل نور به تاریکی شدت می یابد سر خوشی ناشی از درک، عدم نقص می باشد ودر اوج تاریکی وروشنایی شدت می یابد.

8- در قرآن آمده است که در مقاطع تبدیل نور به تاریکی و بالعکس که هنگام صبح وغروب اتفاق می افتد با ذکر سُبحان ا... برای خود آرامش ایجاد کنید. یعنی بدانید که تنها خداوند منزه است و کلیه موجودات امکانی ناقص اند تا بدین وسیله درک نقص در شما ایجاد یاس وافسردگی ننماید و در اوج نور و تاریکی با ذکر الحَمدُا... ازغرور خود بکاهید. چون تنها خداوند سزاوار ستایش است وموجود امکانی نباید به خود مغرور گردد.

در اینجا بدنیست به روایاتی اشاره شود که به طور کلی خواب در خلال طلوع فجر تا طلوع آفتاب و همچنین در محدوده غروب آفتاب تا مغرب شرعی را مکروه دانسته است.
از حضرت باقر (ع ) مرویست که خواب در این دو زمان بسیار شوم است. به همین دلیل سفارش شده است که در این دو زمان باید بیدار، آگاه و با اراده بود.

معروف است که دراین دوزمان ابلیس وسوسه های خود را آغاز می کند وبرای افرادی که درخواب هستند نیز اغلب ثابت شده است که خوابهای کابوس مانند دراین دوزمان اتفاق می افتد که می تواند به بی نظمی ساعت بیولوژیکی کمک کند. لذا سفارش شده است که شخص باذکر حق ودعا آرامش خود را حفظ نماید.

2) نیت: یعنی اراده کردن با آگاهی کامل برای انجام یا اجتناب از کاری دراینجا لازم است نکاتی درباره لذت یادآوری شود تا معنی و مفهوم نیت که عمل ارادی است روشن شود. انسان دارای سه هویت بیولوژیکی، عاطفی ادراکی، معرفتی ارادی می باشد. برای هر کدام از این هویتها به جهت رشد آنها لذتهایی تعبیر شده است. البته چون این هویتها تفکیک پذیر نیستند لذت آنها همدیگر را می توانند تقویت کنند. درانجام روزه دقیقاً سه نوع ملحوظ شده است.

1- لذت بیولوژیکی ناشی از خوردن و آشامیدن، البته شاید موضوع اندکی متناقض به نظر برسد. ولی اگر دقیقاً توجه کنیم لذت خوردن و آشامیدن بعد از یک دوره اجتناب از خوردن و آشامیدن بیشتر است. لذا لذتی که در هنگام افطار به دست می اید قابل مقایسه با مواقع دیگر نمی باشد.

2- لذت اراده: یکی از لذات انسان آن است که در اثر اراده به دست می اید که اغلب تجربه کرده ایم به قول سعدی: اگر لذت ترک لذت بدانی دگر لذت جسم لذت نخوانی زیرا شخصی که اراده می کند برای مدتی لذات موقت خود را متوقف گرداند لذت می برد. (ترک لذ ت جنسی، ادراکی و غیره

3-لذت معرفتی: لذتی است که به شخص دست می دهد. ناشی از آن است که رضایت حق را کسب نموده وکسانی که دارای معرفت می باشند (لذت قرب فرایض وقرب نوافل ) چه لذت عظیم وپایداری را دارا می باشند. بنابراین روزه دار ضمن بیدار بودن با آگاهی واراده عمل کردن قبل ازطلوع فجر (لذت خوردن سحری، لذت اراده برای نخوردن بعد از آن، لذت جلب رضایت باریتعالی) (خوردن سحری به مقدار کم مستحب است). این آرامش ولذت قبل از طلوع فجر وهمچنین آمادگی برای نماز واجب ودعای تعقیب آنها در بین الطلوعین ساعت بیولوژیکی را به خوبی تنظیم می نماید. درهنگام مغرب نیز لذت افطار لذت فریضه نماز (ارادی) + لذت گوش به فرمان حق برای شکستن روزه. همانطور که خودداری از مبطلات درطول روز واجب بوده، شکستن روزه نیز چه درزمان مغرب وچه بعد ازپایان یک ماه روزه داری واجب است. علاوه بر اجتناب ازخوردن و آشامیدن رعایت بقیه عواملی که به عنوان مبطلات روزه می باشند همگی منجر به آرامش روانی می گردد. به عبارت دیگر اگر روزه ای حقیقی باشد کلیه امورات مخل آرامش روانی باید با اراده (لذت اراده) ‌مهار گردند. دروغ، غیبت، تهمت، لذا مشخص گردید که روزه عامل ایجاد ثبات روانی و بالطبع اثرات آن ازطریق ساعت بیولوژیک بر بدن آشکار گردید.

Fasting
Psychoendocrinoimmunology
(SYNEI)

بحث اثرات روزه بر محور Psychoendocrinoimmunology د رسه بخش شرح داده می شود :
1-ویژگی ها ی روزه داری، سلامتی و توجه به نکات فقهی آن
2-گزینه هایی ازپیشرفت ها که در زمینه(SYNEI) حاصل شده است .
3-تلفیق دوبحث فوق ونتیجه گیری

نکات فقهی روزه داری اسلامی
1-تعریف :روزه آن است که انسان برای انجام فرمان خداوند عالم ازاذان صبح تا مغرب از چیزهایی که روزه را باطل می کند خودداری نمایند .

2-نیت :یعنی داشتن اراده بر اینکه برای رضایت خداوند ازاذان صبح تا مغرب به اعمالی که روزه را باطل می کند دست نزند. نکاتی که دراین مورد لازم است به آنها توجه شود :

3- مقید کردن اجتناب از مواردی که روزه را باطل می کند در محدوده روز که البته بر اساس مبانی فقهی ما از طلوع فجر (صبح صادق ) که فاصله ای حداقل در حدود 5/1ساعت قبل ازطلوع آفتاب و مغرب 15دقیقه بعد از غروب آفتاب می باشد .لازم به یادآوری است که رعایت محدوده دقیق زمان در عبادات دیگر نظیر نماز یومیه وحج تمتع (وقوف در عرفات از ظهر تا غروب وقوف د رمشعر از غروب تا اذان صبح وشروع وقوف در منی از طلوع آفتاب) الزامی است .راز رعایت زمان در ارتباط با فیزیولوژی بدن انسان به واسطه وجود ساعت بیولوژیکی بدن است .محل این ساعت احتمالاً مجموعه ای از سلولهاست که در ناحیه تالاموس و هیپوتالاموس می باشد .این ساعت دقیقاً باطلوع خورشید وغروب آن کار خود را تنظیم می کند که به نظر می رسد نور از طریق مختلف پیام خود را به ساعت می رساند .حساسیت ساعت به نور وتاریکی منجر به افزایش و یا کاهش ترشح هورمون های محرک ACTH غده هیپوفیز ACTH ومسئول کنتر ل وتنظیم هورمون ها ی استروئید است که نقش مهمی در متابولیسم مواد اساسی بدن نظیر گلوکز ،سدیم ،پتاسیم و آب دارند می باشد همان طور که ساعتهای معمولی ممکن است تند و یا کند کار کنند و هر از گاهی احتیاج به تنظیم دارند ساعت بیولوژیکی نیز در اثر عدم تعادل های فیزیولوژیکی مختلف از تنظیم خارج می شود لازم است که تنظیم گردد که تنظیم در طلوع آفتاب انجام می شود به اثبات رسیده است لذا اگر در هنگام طلوع وغروب آفتاب انسان درحالت بیداری باشد و همچنین به طور آگاهانه وارادی آرامش روانی خود را حفظ نماید تنظیم ساعت که اثرات در تنظیم اغلب فعل و انفعالات بیولوژیکی دارند سریع تر وبهتر انجام می شود لازم به یاد آوری است اثرات مفید آرامش روانی می بایست قبل از طلوع وغروب آفتاب می باشد تا زمانی که خورشید طلوع می کند ویا تار یکی کامل حکم فرما می شود فرصت کافی وجود داشته باشد بنابراین بیدار بودن آگاه وبا اراده بودن از نکات کلید ی تنظیم ساعت بیولوژیک و تنظیم کلیه فعل و انفعالات فیزیولوژیکی مهم بدن می باشد .مثال نمیتوان تغییرات بیولوژیکی و آزمایشگاهی که به اصطلاح بعد از Fasting حتی به شکل اسلامی آن است معادل تغییرات بیولوژیکی روزه داری حقیقی به حساب آورد .

4- مسئله فلسفه روزه که یک عمل عبادی است همانند اعمال عبادی دیگر ر سیدن به لذات و آرامش های روانی این دنیا و همچنین بهره مندی از لذات اخروی آن وبالاتر از آن لذت قرب حقیقی به او که همان لذت بقاء بعد از فنا می باشد .به همین دلیل روزه بعد از نماز مقدمه فنا را تشکیل می دهد واغلب بر نهی استوار است تا ایجاب .

5- نکته پایانی ومهم اینکه همانطور که لذت و آرامش در فیزیولوژی بر اساس عم آواسازی یا تعادل تعر یف شده است انجام کلیه عبادات نیز بر همین اساس فطری وتعادلی می باشد .یعنی همانطور که حضرت حق سفره خود را که عبارت است از اراده کردن موقت برای اجتناب از خوردن و آشامیدن و ... درماه رمضان گسترده است وواجب گردانیده که انسان به قرب برسد افطار را نیز واجب نموده است . این نوشتار رابا شعری از خواجه شیراز به پایان می برم:

نگویمت که همه ساله می پرستی کن
سه ماه می خور ونه ماه پارسا می باش

می پرستی همان روزه داری سه ماه (منظور دو ماه روزه مستحبی رجب و شعبان و یک ماه روزه واجب رمضان) و نه ماه دیگر سال پارسا بودن
چوپیر سالک عشقت به می حواله کند
بنوش و منتظر رحمت خدا می باش

گرت هواست که چون جم به سر غیب رسی
بیا وهمدم جام جهان نما می باش

مرید طاعت بیگانگان مشو حافظ
ولی معاشر رندان آشنامی باش

ماخذ :
1) رساله توضیح المسائل
2) مفاتیح الجنان
3) استرس – ایمنی نشریه آکاد می علوم نیویورک
4) مقالات متعدد زمینه سیکو ایمونولوژی



مبحث دوم :
Psychoneuro endocrinoimmunolog

اگرچه دانشمندان از دیر باز به اهمیت سلامت وآرامش روانی وحتی بالاتر از آن اثر اراده بر ساختمان واعمال بدن واقف بودند ولی مکانیسم دقیق آنها به نحوی که امروزه می دانیم مشخص و مبرهن نبود .در واقع پیدایش دانشی تلفیقی از زمینه های مختلف علوم تجربی در پنجاه سال اخیر ومطالعات و تحقیقات روی حیوانات وانسان به ایجاد رشته ای تحت عنوان Psychoneuro endocrinoimmunologمنجر گردیده است .دراین زمینه نکاتی چند به اثبات رسیده است :

1-اراده آگاهی ،آرامش روانی بر فعالیت سیستم عصبی حتی سیستم عصبی خودکار موثر است .به نحوی که می توان با اعمال تمرینات حتی ترشح بعضی ازمواد نظیر اندورفین که یک ماده ضد درد است افزایش داد .

2-ثابت گردیده است که اراده و آگاهی و غیره اثرات خود را از طریق محور تالاموس و هیپوتالاموس هیپوفیز به بقیه سلول هاو بافت ها ی بدن ابقا می کنند .

3-اثبات گردیده است که سیستم ایمنی که خود یک سیستم با هوش وتصمیم گیر نظیر سیستم عصبی است ازطریق رشته های عصبی خودکار و همچنین هورمون های سیستم اندوکرین اصلی تاثیرپذیر است وهمچنین از طریق ترشح موادی نظیر لنفوکائینها ،اینسترفرون وغیره بر سیستم عصبی از طریق مستقیم و غیر مستقیم بخصوص بر هیپوتالاموس موثر است .

4- نقش اصلی در ایجاد ویا مقاومت در مقابل بیماری ها حتی بیماری هایی که عوامل خارجی نظیر میکروارگانیسم ها در ایجاد آنها نقش دارند به عهده سیستم ایمنی است .به نحوی که امروز می دانیم عامل مهم برای بیماری ها ی عفونی ،سرطانی ،قلبی عروقی وحتی توارثی همگی به عهده سیستم ایمنی می باشد به نحوی که در سه دهه اخیر شاهد آن بوده ایم .

5-معلوم گردیده که سیستم ایمنی بدن نیز حرف آخر را نمی زدند .بلکه حر ف آخر به عهده اراده انسان است .

سوم بحث تلفیقی:
اگر چه در خلال دوبحث فوق تا اندازه ای بحث تلفیقی مطرح شد .معهذا می توان نکات کلی زیر را استنتاج نمود .

1-با توجه به براهین عقلی شهود قلبی ودستورات وحی روزه برای سلامتی جسم ،روان ،معرفت اراد ی قطعی است .توجه به ایات قرآنی و همچنین کتب آسمانی دیگر ،روایات وارده ،دستورات فقهی شواهد مدعای فوق می باشد .

2-روش های تجر بی شناخته شده نیز مکانیسم این امور را بتدریج روشن می سازد بخصوص توجه به دانش اخیر.

3-با توجه به بحث اول ودوم روند تحقیقات برای کسانی که در امر روزه داری تحقیق می کنند باید بر اصول عرفانی ،فقهی ،تجربی استوار گردد .چون متاسفانه اگر روزه به شکل کلی لحاظ نشود وفقط به ظواهر آن توجه شود نتیجه تحقیقات یکسان نبوده و نتیجه ارائه شد متناقض خواهد بود.

4- همانطور که گذشت آرامش آگاهانه وارادی زمانی به وجود می اید که شخص درحال بیداری وبا معرفت وآگاهی کامل زمام روان و نفس خود را در دست گیرد .

لذا خداوند دستور به عبادت و در راس همه آنها نمازرا صادر نمود .اگر نماز آگاهانه و با قصد ونیت اراده انجام پذیرد وبخصوص به اذکار آن هنگام قیام و رکوع و سجود وقعود که از کلمات سبحال ا...و الحمدا...بحول ا... وِ قوتر اقوم واقعد استفاده می شود ،توجه دقیق شود .با توجه به نکات یادشده راز اوقات نماز و توصیه های خواب و بیداری مشخص می گردد .

5- چگونگی تنظیم ساعات خواب وبیداری بر اساس ساعت بیولوژیک و ایات قرآنی و احادیث وارده :

الف :بین طلوع فجر وطلوع آفتاب هنگام نماز صبح اوقات نمازهای واجب دیگر بیداری از نظر شرعی واجب و از نظر بیولوژیک با توجه به ساعت بیولوژیک دراین زمان اثبات گردیده است .

ب: زمانی که خواب مستحب است :قبل از ظهر شرعی ،خواب غیلوله ،بعد از نیمه شب تا یکساعت قبل از طلوع فجر

ج: زمانی که خواب مکروه است :قبل از طلوع فجر وقبل از غروب آفتاب ولذا بیداری مستحب موکد است .

د: اوقات پنجگانه واجب و همچنین زمان نمازهای نافله ،زمان امساک وافطار برای روزه نیز باساعات فوق منطبق است .

لذا اگر نماز آگاهانه (بامعرفت ) وارادی (با نیت و خلوص ) به جا آورده شود اوقات که از نظر شرعی مشخص گردیده با عالم تکوینی بیولوژیکی تطابق کامل داشته ،آرامش خاص که همان سَکَنیت است بر روان وتن حاکم می گردد .

زمینه آرامش وبدون اظطراب که به هوش هیجانی ( (EQ) (Emotional Qualiy) نیز تعبیر می شود پیش نیازی است برای اینکه هوش معمولی (Intelligent Quality (IQ)) بتواند کار خود را انجام دهد.

ماخذ:
1) رساله توضیح المسائل
2) مفاتیح الجنان
3) استرس – ایمنی نشریه آکادمی علوم نیویورک
4) مقلات متعدد در زمینه سیکوایمونو لوژی