سلامت معنوی و روانی از دیدگاه پیامبر اعظم (ص) و معصومین (ع)

مقدمه:
بحث بهداشت معنوی یا همان بهداشت روان از دید گاه پیامبراعظم صلی الله علیه وآله و معصومین علیهم السلام جز و مهمترین مباحث اسلامی است که باید مورد بررسی قرار بگیرد. روان انسان از طرفی با رشد استعدادهای فطری و دور نگهداشتن خود از امراض نفسانی میتواند سعادت خود و جامعه را درب رداشته باشد و از طرفی با بی توجهی به استعدادهای فطری و ورود در رذائل نفسانی خود را از حیوانات هم پست تر کند.

برا ین اساس پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله فرمودند: "اِنّما بُعِثتُ لاُتِّمَ مَکارِم الاَخلاق" من برای تکمیل اخلاق پسندیده مبعوث شدم. (منتخب میزان الحکمه باب الخلق).
اخلاق پسندیده شامل تصحیح ارتباط بینشی و عملکردی انسان باخالق خود، بانفس خود و با اجتماع (شامل محیط خانوادگی، شغلی، علمی و...)می باشد.ومیدانیم که بسیاری ازاضطرابها و افسردگی ها و...ناشی ازعدم بینش صحیح و یا عمل نکردن به دستورات خداوندمتعال ومعصومین (ع)درارتباطات سه گانه مذ کورمی باشد.بنابراین با توجه به این که پیامبر اعظم(ص) و معصومین(ع) آگاهترین افراد به روان انسان هستند و راههای پیشگیری و درمان مشکلات روانی او را به بهترین وجه ممکن می دانند، کنکاش در فرمایشات آن بزرگواران الزامی می باشد.

اهداف:
1ـ مفهوم بهداشت روان
2ـ راهکارهای دستیابی به بهداشت روانی
3ـ روان درمانی اسلامی

روش تحقیق: به روش کتابخانه ای ومطا لعه کتب روایی وکتب روانشناسی و... می باشد.

یافته های علمی:
مفهوم بهداشت و روان: همانا جلوگیری ازتماس با هرگونه عامل مختل کننده سلامت روان شامل عقاید ناصحیح (نسبت به خالق،خودشخص واجتماع)،ارتکاب گناهان،پیروی خواهشهای نفسانی ،کارهای لغوو...می با شد.همچنان که پیامبر اعظم(ص)فرمودند: "راحَهَ النَفسَ تَرَکَ مالاً یعنی"آرامش روان انسان درترک تمام کارهای لغو و بی معنی می باشد. (التفسیرالمعین ص392 )لفظ موصول «ما» دراین جامطلق است وهرچیزبی فایده راشامل می شود.اموری که انجام آن آرامش انسان رابهم خواهد زد. که موارد آن در تعریف بهداشت روانی ذکر شد.

راهکارهای دستیابی به بهداشت روان:
با توجه به تعریف بهداشت روان، راهکارهایی را که معصومین(ع) در ایمن ماندن ازامورمختل کننده سلامت روانی بیان فرموده اند ذکرمیکنیم.

1- تصحیح بینشی و عملکردی نسبت به خالق:
الف)تصحیح بینش وایمان به خداوندوصفات نیکوی او:
طبق روایات ایمان بعد ازاسلام است وتا وارد قلب نشوداثرات مثبت خود را ندارد. و نیزایمان قبل ازعمل صالح آمده است وبا توجه به اینکه ایمان امربینشی وقلبی است . بنا براین تا بینش وشناخت انسان درست نباشد،هرعمل صالحی اعم از نماز،روزه و...اثرات مثبت خود را ندارند.لذاهرچه انسان نسبت به خالق خودوصفات نیکوی اومثل رحمانیت ،رحیمیت ،رازقیت ،رئوفیت و...بیشتر مطا لعه وتفکروتعمق کند،شناخت وایمانش به او بیشترشده ودرکارهابه او بیشتراعتمادوتوکل کرده واو را حامی اصلی خود می بیند.بر همین اساس امام عسگری علیه السلام فرمودند:"لَیسَت العِبادَه کَثرَه الصّیامَ والصَّلاه وَاِنّما العِبادَه کَثرَهِ التّفَکر فی اَمرِالله"عبادت زیادی نماز و روزه نیست بلکه زیادی تفکر درباره خداوند است.(الحیاة جلد1ص 51 )

البته انسان شناخت کامل به خدای متعال پیدا نمی کند.اما هراندازه شناخت وباور قلبی داشته با شد به همان اندازه آرامش پیدا می کند. و نیز روایتی است از امام رضا(ع) که فرمودند:"إحسَن بِا للهِ الظِّنِ فَانِّ الله عَزَوَجَل یقوُل انا عِندَ حُسنَ ظَنِّ عبدی المؤُمِن بی إِن خَیرُ فَخَیرَوإن شَرُّ فَشَر)) ظن نیکو به خداوند داشته باشید. بدرستیکه خداوند در ظن نیکوی بنده مؤمن است. اگر ظن نیکو داشته باشد نیکی می بیند و اگر ظن خوب نداشته باشد خوبی نمی بیند(التفسیر المعین ص142 )

بنابراین اگر انسان به خداوند ظن نیکو داشته باشد واو را حامی و اقعی وحل کننده اصلی مشکلات خود بداند ،خداوند هم او را بیشتر مورد لطف و رحمت خود قرار میدهد ونیز تفکر در صفات خداوند مثل رئوفیت بسیار آرامش دهنده است،چرا که خداوند از مادر به انسان مهربان تراست. باتفکر دراین صفت دید او نسبت به بسیاری ازمشکلات زندگی مثبت میشود. چرا که مادرهیچ وقت برای فرزندش بدی وسختی نمی خواهد تاچه رسدبه خداوندمتعال که مهربانی اوقابل مقایسه با مادر نیست. پس مشکلات راامتحان الهی یا مصلحت می بیندودچار عدم تعادل روانی نمیشود.

ب)تصحیح عملکرد نسبت به خالق:
امام علی(ع):"اَلعلِم مَقروُنَ بِالعَمَل فَمَن عِلمُ عَمَل" علم وآگاهی به عمل نزدیک است پس هر کس علم دارد عمل میکند(تصنیف غررالحکم ص45).

اگرانسان دارای بینش صحیح شود به تبع آن دستورات خالق را بهتروبا نشاط ترانجام میدهد.وهرچه وظایف الهی را بیشتر انجام دهداز آرامش روانی بیشتری بر خوردار می شود.بنا براین بعد از بینش صحیح عمل صالح که همان انجام واجبات وترک محرمات است موردتا کید معصومین جهت سلامت روانی می با شد.

2- تصحیح بینشی و عملکردی نسبت به خود:
امام علی(ع):"مَعرِفَت النَّفس اِنفَعَ المَعارِف" شناخت خود بالاترین شناختها ست (الحیاة جلد 1 ص127)
شناخت نفس از راههای ذیل باعث آرامش وسلامت روانی میشود

1-امام علی (ع) : "هَلَکَ إِمرٌ وَ لَم یعرَفُ قَدرَه" کسی که اندازه خود را نداند هلاک میشود (الحیاةجلد ا ص127)
شناخت نفس انسان رامتوجه این حقیقت میکند که اندازه انسان فقط در حد بعد جسمانی نیست بلکه بعد روحانی ومعنوی هم دارد وهمانطور که اگر در بعد جسمی تغذیه مناسب نداشته باشد دچارضعف وبیماری جسمی شود در بعد روحانی هم اگر تغذیه معنوی صحیحی نداشته باشد دچار ضعف وبیماری روحی روانی میشود پس با شناخت نفس به تغذیه بعد معنوی خود پرداخته وبه سلامت روانی میرسد .

2- النبی (ص): "مَن عَرَفَ نَفسَه فَقَد عَرَفَ رَبَّه" هرکسی خود رابشناسد به تحقیق خدای خود رامی شناسد.(الحیاة جلد1ص126)
اگر انسان در نفس خود دقت کند می بیند فقیر محض است. ودرتمام جنبه های زندگی نیازمند به خالق خود است وفقط درارتباط مستمرباخالق وانجام دستورات او به آرامش میرسد .

3- امام علی (ع): "مَن کَرمَت عَلَیهِ نَفسَهُ هانَت عَلیهِ شَهوَتَهُ" کسی که برای نفس خود ارزش قائل است خواهشهای نفسانی نزد اوبی اهمیت است .(تصنیف غررالحکم ص231)
کسی که به ارزشهای الهی و استعدادهای درونی خدادادی خود پی ببرد دست به هرکار پست و ذلت آوری نمی زند و با پیروی از میل های حیوانی کرامت خود را از بین نمی برد بلکه با عزت نفس زندگی کرده دورانهای مختلف اعتماد به نفس او بیشترمی شود. و همانطور که حضرت علی (ع) فرمودند اعتماد به نفس بزرگترین سرمایه است، با این سرمایه عظیم بسیاری از مشکلات او حل شد و در کارها موفقتر و به تبع آن به سلامت روانی مناسب خواهد رسید.

4- امام علی (ع): "نَظَرَ النَفسَ لِلنَفسِ العِنایه بِصَلاح النَّفس" محاسبه و دقت در حالات نفس باعث اصلاح عیوب نفس می شود. (الحیاةجلد1 ص127)

یکی از موارد مهم عدم تعادل روانی عادتهای زشت و رذیله های نفسانی است.اکر انسان در نفس وحالات خود دقت کند و به محاسبه آن بپردازد بتدریج به عیوب نفسانی خود واقف میشود و به درمان آنها میپردازد و اگر به این دقت نظر در نفس و یا بعبارتی محاسبه نفس ادامه دهد از پیشرفت بسیاری از عادتهای زشت و رذیله های نفسانی جلوگیری میکند.

3- تصحیح بینشی و عملکردی نسبت به اجتماع
الف) شناخت نسبت وظایف اصلی :هر کسی درشأن وپست مربوط به خود مانندمحیط خانواده،محیط شغلی،محیط علمی و....باید نسبت به وظایفش بخصوص واجبات ومحرمات آن کار شناخت داشته باشد وبه تبع آن شناخت به وظایفش عمل کند. چرا که بسیاری از اضطرابها ومشکلات روانی ناشی از ندانستن وظایف اصلی درهر کاری وبه تبع آن رعایت نکردن آنهاومبتلاشدن به عواقب سوءآن می باشد .

ب) خیردانستن وقایع :بعد از اینکه انسان بینش صحیح نسبت به وظایفش پیدا کرد وطبق آن عملکرد طبق روایات بینش مهم دیگری هم مطرح میشود که جلوگیری کننده از مشکلات روانی عدیده ای می باشد وآن این است که اگر انسان سعی کند طبق وظایف الهی عمل کند هر واقعه ای که پیش اید خیر او در آن می باشد مانند روایت ذیل که امام صادق علیه السلام فرمودند:
خدای متعال به موسی نبی عمران وحی کردکه ای موسی نبی عمران مخلوقی که نزدم دوست تر از بنده مؤمنم باشد ،نیافریدم و من او را مبتلابه آنچه برای اوخیر است میکنم و عافیت دهم به آنچه برا ی او خیر است ،آنچه شر است از او بگردانم برای آنچه بر او خیر است و من به آنچه بنده ام را اصلاح کند داناترم. پس باید بر بلایم صبر کند ونعمتهایم راشکر کند وبه قضائم راضی باشد تا او رادرزمره صدیقین نزد خود بنویسم زمانیکه به رضای من عمل کند واطاعت اوامر مرابکند .(اصول کافی جلد 3 ص99)

بنابراین باید این بینش دینی آرام کننده که بعداز انجام وظیفه هر آنچه بر انسان وارد شود خیر اوست مورد نظر انسان باشد وآنرادرخود رشد دهد.

روان درمانی اسلامی:
علل اختلالات روانی معمولاًچند فاکتوری است (سرشتی، محیطی، اُرگانیک ....) با این حال اختلال روانی به هر علتی که باشد روان درمانی اسلامی در موارد خفیف آن و نیز در موارد شدید همراه دارو به منظور کاهش دوره مصرف دارو و جلوگیری از تشدید بیماری مؤثر می باشد. در موارد ذکر شده (موارد خفیف و شدید) در هر فردی با توجه به نقص بینشی یا عملکردی آن فرد در هر کدام از ارتباطات سه گانه (نسبت به خالق ،خود شخص و اجتماع) به روان درمانی خاص او پرداخته می شود. تا توان بینشی وعملکردی او درآن قسمت افزایش بیابد. لازم به ذکر است که تصحیح بینشی از ارزش فوق العاده ای برخورداراست چرا که بینش انسان تصحیح عملکرد را بدنبال خواهد آورد .حال به چند روایت درتصحیح بینشی و عملکردی درارتباطات سه گانه اشاره میشود.

1- امام علی علیه السلام :«لادَلیلَ اَنجَحَ مِنَ العِلم» هیچ راهنمایی نجات دهنده تر از علم نیست (تصنیف غررالحکم ص42)

2- امام علی علیه السلام :«صَوابَ الرَای یؤمَنُ الزِّلََل» تصحیح بینش از مشکلات ولغزیدنها انسان رایمن میکند.(تصنیف غررالحکم ص58).این دو حدیث تاکید زیادی بر تصحیح بینش درسلامت روانی دارند.

3- النبی(ص) «جَلاءَ هذَا لقُلوُبِ ذِکرَ اللهِ وَتَلاوَهَ القُرآن» یاد خدا وتلاوت قرآن پاک کننده قلوب است .

4- امام علی (ع): دردعای کمیل میفرمایند: "یا مَن إِسمُهُ دَواء وَ ذِکرُهُ شَفاءٌ".

5- امام علی(ع): «إِنَّ تَقوَی اللهِ دَواءٌ قُلوُبِکُم وَصَلاحٌ فَسادَ صاوِرُکُم وَ طُهُور دَنس اَنفُسِکُم» (نهج البلاغه خطبه 195)این سه روایت ارتباط بینشی باخالق را داروی بیماریهای روح وروان میدانند.

6- امام علی (ع)«اَلهَوی اُسُّ المِحَن » هوای نفسانی ریشه غمهاست. (تصنیف غررالحکم ص306) این روایت اساس استرسها را عمل نکردن به وظایف الهی وطبق خواهشهای نفسانی عمل کردن میداند.

7- امام علی (ع): «نالَ الفَوزَ الاَکبَرُ مِن ظَفَر بِمَعرِفَه النَّفس» هر کس شناخت به نفس خود پیداکند به پیروزی بزرگ رسیده است.(الحیاةج1ص127)

روایاتی نیز داریم که درمان مشکلات روحی را بطور کلی در بردارد:
1-دعا کردن : النَبی(ص): إِدَفعوُا اَبوابِ البَلاءِ بِالدُّعا . درهای بلا را با دعا دفع کنید. (منتخب میزان الحکمةباب دعا)

2- استغفار: النبی(ص): مَن اَکثَرَ الاِستِغفارِ جَعَلَ اللهُ لَهُ مِن کُلِ هَمٍ فرجاً وَ مِن کُلٍ ضیقٍ مَخرَجاً وَ رِزقَهُ مِن حَیثِ لایحتَسِب. کسی که استغفار زیاد میکند خداوند همه مشکلات و غم و غصه های او را برطرف میکند و از جایی که نمی داند به او رزق میدهد. (منتخب میزان الحکمة باب استغفار)

و روایات فراوان دیگری نیز در مورد اهمیت توسل، احترام به والدین، نماز اول وقت، صبر، صدقه، گناه نکردن و.....داریم که زمینه های مساعدی جهت رفع مشکلات جسمی و روحی میباشند .

نتیجه:
بهداشت روان درهر مرتبه ای از آن مورد تاکید معصومین علیهم السلام می باشد. وهرکاری که بر خلاف فطرت واساس معنوی انسان باشد مختل کننده بهداشت روانی انسان می دانند که این موارد شامل عدم بینش صحیح (نسبت به خالق ،نفس واجتماع ) و نقص عملکرد،گناهان،هواهای نفسانی،کارهای لغو و...میباشد.ومهمترین عامل جلوگیری کننده از اختلالات روانی رااصلاح بینشی و شناختی نسبت به خالق، نسبت به نفس و اجتماع میدانند. در روان درمانی اسلامی هم باتوجه به نقص بینشی و عملکردی هر فرد در ارتباطات سه گانه به تصحیح آن پرداخته میشود.

منابع و مآخذ:
1- نهج البلاغه، مترجم :سیدجعفر شهیدی، انتشارات علمی وفرهنگی
2- تحریری شیخ محمود، سیمای مخبتین ، انتشارات مشکوة 1379
3- حکیمی محمدرضاومحمدوعلی، الحیاه، دفتر نشر فرهنگ اسلامی
4- حسین زاده احمدرضا ، شهد بندگی، مرکز پژوهش های اسلامی صداوسیما1384
5- درایتی مصطفی وحسین، تصنیف غررالحکم ودرالکلم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی1378
6- شاملوسعید، روانشناسی بالینی، انتشارات رشد 1370
7- فرید تنکابنی مرتضی، الحدیث 3، دفتر نشر فرهنگ اسلامی 1365
8- کلینی رازی محمد بن یعقوب، اصول کافی، دفترنشرفرهنگ اهل بیت علیهم السلام
9- محمدی ری شهری محمد، مقدمه ای بر شناخت خدا، انتشارات یاسر1361
10- محمدی ری شهری محمد، منتخب میزان الحکمه، انتشارات دارالحدیث 1381
11- هویدی محمد، التفسیر المعین، انتشارات ذوی القربی 1384